المجلسى [1]، عن والده المحقّق المولى محمّد تقى المجلسى [2]، عن الشّيخ المحقّق البهائي [3]، عن والده الشّيخ حسين [4]، عن الشّيخ زين الدّين الشهير بالشّهيد الثانى [5]، عن الشّيخ عليّ بن عبد العالى الميسى [6]، عن الشّيخ شمس الدّين محمّد بن المؤذّن الجزينى [7]، عن الشيخ ضياء الدّين على [8]، عن والده الحائز للمرتبتين الشيخ شمس الدّين محمّد بن مكّى [9]، عن الشّيخ أبي طالب محمّد فخر المحقّقين [10]، عن والده آية اللّه الحسن بن مطهّر العلّامة الحلّى [11]، عن الشّيخ أبي القاسم جعفر بن الحسن بن سعيد الحلّى المحقّق على الإطلاق [12]، عن السيّد أبي على فخار بن المعد الموسوى [13]، عن الشّيخ شاذان بن جبرئيل القمي [14]، عن الشّيخ محمّد بن أبي القاسم الطبري [15]، عن الشّيخ أبي علىّ الحسن [16]، عن والده شيخ الطائفة أبي جعفر محمّد بن الحسن الطوسى [17] جامع التهذيب و الإستبصار، عن امام الفقهاء و المتكلّمين الشيخ أبي عبد اللّه محمّد بن محمّد بن نعمان الشّيخ المفيد [18]، عن شيخه رئيس المحدّثين الشّيخ أبي جعفر محمّد بن علىّ بن الحسين بن موسى بن بابويه القمى [19] صاحب كتاب «من لا يحضره الفقيه»، عن الشّيخ أبي القاسم جعفر بن قولويه [20]، عن الشّيخ الأجلّ ثقة الإسلام محمّد بن يعقوب الكلينيّ [21] صاحب الكافي، عن علىّ بن إبراهيم [22]، عن أبيه [23]، عن النّوفل [24]، عن السّكوني [25]، عن أبي عبد اللّه، عليه السّلام: أنّ النّبىّ، صلّى اللّه عليه و آله، بعث سريّة فلمّا رجعوا قال: مرحبا بقوم، قضوا الجهاد الأصغر، و بقى عليهم الجهاد الأكبر. فقيل: يا رسول اللّه ما الجهاد الأكبر؟ قال:

جهاد النّفس. [1] ترجمه «سكونى از حضرت ابى عبد اللّه الصادق، عليه السلام، حديث كند كه فرمود: همانا پيغمبر، صلّى اللّه عليه و آله، فرستاد لشكرى را. پس چون كه بر گشتند فرمود: «آفرين باد به گروهى كه به جاى آوردند جهاد كوچك را، و به جاى ماند بر آنها جهاد بزرگ.» گفته شد اى پيغمبر خدا چيست جهاد بزرگ؟ فرمود: «جهاد نفس است.»

[1] ملا محمد باقر بن محمد تقى مجلسى اصفهانى، مشهور به علامه مجلسى (1037- 1111 ه. ق) از علماى بزرگ شيعه و در علوم مختلف اسلامى بخصوص حديث متبحر بود. اساتيد وى پدرش، و شيخ حر عاملى، و سيد على خان شيرازى بوده‌اند، و شاگردان بسيارى، از جمله ميرزا عبد اللّه افندى، (مؤلف رياض العلماء)، سيد نعمت اللّه جزايرى، ملا صالح مازندرانى- تربيت كرده است. او در جمع و نشر احاديث اماميه كوششى فراوان به كار برده است و بيش از 60 جلد كتاب به فارسى و عربى دارد. مهمترين اثر او بحار الانوار است. از آثار اوست: مرآة العقول در شرح كافى، حيوة القلوب، زاد المعاد، حق اليقين، جلاء العيون، حلية المتقين و الاربعون حديثا.

[2] ملا محمد تقى بن مقصود على اصفهانى، مشهور به مجلسى اول (1070 ه. ق.) فقيه، محدث، رجالى و مردى عابد و زاهد بوده است. و در نشر احاديث شيعه سهمى بسزا دارد. و از شاگردان شيخ بهائى و ملا عبد اللّه شوشترى است آثار او فراوان است كه مشهورترينش عبارت‌اند از: شرح زيارت جامعه، روضة المتقين در شرح من لا يحضره الفقيه، احياء الاحاديث در شرح تهذيب شيخ طوسى، اربعون حديثا و حاشيه صحيفه سجاديه.

[3] شيخ بهاء الدين محمد بن حسين بن عبد الصمد عاملى، معروف به شيخ بهائى (953- 1030 ه. ق.) در علوم و فنون متعدد استاد و يگانه دوران بوده است. در زمان خود شيخ الاسلام اصفهان لقب گرفت. صدر المتألهين، ملا محمد تقى مجلسى، محقق سبزوارى، فاضل جواد، از شاگردان وى بوده‌اند از او آثار فراوانى در علوم مختلف بر جاى مانده كه از جمله آنهاست: جامع عباسى و حواشى بر قواعد شهيد در فقه، اسطرلاب و تشريح الافلاك در هيئت، مشرق الشمسين، حبل المتين، شرح دعاء صباح، شرح اربعين حديثا در حديث و دعا، و الفوائد الصمدية و اسرار البلاغة در ادب.

[4] شيخ حسين بن عبد الصمد عاملى (918- 984 ه. ق.) پدر شيخ بهائى، وى به حارث بن عبد اللّه همدانى، كه از خواص اصحاب امير المؤمنين بوده، نسب مى‌رساند. وى از شاگردان شهيد ثانى و سيد حسن كركى است و استادى محقق و اديب و شاعر بوده است و شاگردان بسيارى به درس وى حاضر مى‌شده‌اند. از آثار اوست: دراية الحديث، اربعين و شرح القواعد.

[5] شيخ زين الدين بن شيخ نور الدين عاملى، معروف به شهيد ثانى. (911- 966 ه. ق.) از بزرگان فقهاى شيعه و جامع علوم مختلف و زاهد و عابد است. وى به مذاهب چهارگانه فقهى اهل سنت مسلط بوده و آنها را تدريس مى‌كرده است. از آثار اوست: شرح لمعه، مسالك الافهام في شرح شرائع الاسلام، منية المريد في آداب المفيد و المستفيد، اسرار الصلوة، و كشف الريبة في أحكام الغيبة.

[6] شيخ على بن عبد العالى ميسى كركى، مشهور به «محقق كركى» و «محقق ثانى» (- 938 ه. ق.) فقيه و اصولى و از مفاخر فقهاى شيعه. وى در روزگار صفويه به ايران آمد و در قزوين و اصفهان حوزه درس تشكيل داد و شاگردان بزرگى تربيت كرد كه از جمله آنهاست: شيخ على منشار، سيد امير استرآبادى و شيخ عبد النبى جزايرى اثر مشهور او جامع المقاصد در شرح قواعد علامه حلى است.

[7] محمد بن محمد بن داود، مؤذن عاملى جزينى، پسر عموى شهيد اول، دانشمندى فاضل و شاعر بود.

[8] شيخ ضياء الدين على بن محمد مكّى، پسر دوم شهيد اول، عالمى فاضل و محقق بوده است. شيخ محمد بن محمد بن داود مؤذن از او روايت كرده است.

[9] شيخ شمس الدين محمد بن مكى عاملى، معروف به «شهيد اول» (734- 786 ه. ق.) از اعاظم فقهاى اماميه. در علوم مختلف استاد مسلم بوده است و در فقه او را «امام الفقه» گفته‌اند. شهيد در خاندان علم و ادب پرورش يافت و فرزندان او از ذكور و اناث همگى از علما و فقها بودند. شهيد از اساتيد بسيار استفادت جسته و از علماى فرق مختلف اسلامى اجازه دريافت كرده است. شاگردان مشهور وى عبارت‌اند از: شيخ زين الدين على بن خازن، شيخ عبد العالى كركى، شيخ حسن بن سليمان، شيخ مقداد سيورى. از آثار اوست: دروس، ذكرى، بيان، قواعد، اللمعة الدمشقية و الاربعون حديثا.

[10] فخر المحققين، ابو طالب محمد بن الحسن (682- 771 ه. ق) از بزرگان فقهاى اماميه گفته‌اند در سن ده سالگى به درجه اجتهاد رسيد. از شاگردان پدرش علّامه حلى است و وارث علمى او به شمار مى‌رود. از شاگردان وى بوده‌اند: شهيد اول، سيد حيدر آملى، سيد تاج الدين، و ظهير الدين فرزندش، از آثار اوست: الفوائد في حل مشكلات القواعد، شرح مبادى الأصول و الكافية الوافية در علم كلام.

[11] آية اللّه شيخ جمال الدين حسن بن يوسف بن على بن مطهر حلّى (648- 726 ه. ق)، فقيه، محدث، مفسر متكلم، اديب، جامع معقول و منقول و رئيس اماميه در زمان خود بوده و شهرت «علامه» از اختصاصات اوست.

وى نزد بزرگان شيعه و سنّى به كسب علم پرداخت. از جمله استادانش محقّق حلى، خواجه نصير الدين طوسى و سيد احمد بن طاووس و شيخ نجيب الدين بوده‌اند. خواجه نصير طوسى از درس فقه او استفاده كرده است. پسر وى، فخر المحققين، نيز از شاگردان پدر بوده است. از آثار اوست: تبصرة المتعلّمين، المختلف، قواعد، تذكرة الفقهاء در فقه، كشف المراد في شرح تجريد الاعتقاد در كلام، الفين در اثبات امامت، المختصر در رجال و تلخيص الكشّاف در تفسير.

[12] شيخ أبو القاسم نجم الدين جعفر بن حسن حلّى (602- 676 ه. ق) مشهور به «محقق» از فقهاى طراز اول تشيع است علامه حلى و برادر وى و سيد غياث الدين بن احمد بن طاووس از شاگردان اين فقيه نامى بوده‌اند. كتاب شرايع الاسلام وى از بدو تاليف تاكنون مورد توجه فقها بوده و فقيه نامور، شيخ محمد حسن نجفى، كتاب جواهر را در شرح آن نگاشته است. از آثار اوست: المعتبر في شرح المختصر، مختصر النافع، المعارج در اصول.

[13] سيد شمس الدين أبو على فخار بن معد موسى حلّى (- 600 ه. ق.) فاضل و اديب و محدث و صاحب كتاب الرد على الذاهب إلى تكفير أبي طالب.

[14] شيخ جليل ثقه، ابو الفضل شاذان بن جبرئيل قمى، عالمى فاضل و فقيهى جليل القدر است. از اوست: ازاحة العلة في معرفة القبلة و كتاب الفضائل.

[15] عماد الدين أبو جعفر محمد بن أبي القاسم طبرى، فرزند أبو القاسم على بن محمد آملى. از جمله تاليفات اوست: بشارة المصطفى لشيعة المرتضى، الفرج في الاوقات و شرح مسائل الذريعة.

[16] ابو على حسن بن محمد طوسى، از فقيهان بزرگ شيعه و از شاگردان مشهور پدرش، شيخ طوسى، است. پس از پدر عهده‌دار تعليم شاگردان وى بود و طلاب بسيار در محضرش به استفاضه پرداختند. طوسى تا سال 515 ه. ق مى‌زيسته است از آثار اوست: المرشد إلى سبيل التعبد، امالى و شرح نهاية الاحكام.

[17] ابو جعفر محمد بن حسن طوسى (385- 460 ه. ق.)، ملقب به «شيخ الطائفه» از بزرگترين دانشمندان جهان اسلام است. طوسى رئيس فقيهان و متكلمان زمان خود بود و در ادب و رجال و تفسير و حديث نيز دستى قوى داشت. اساتيد او شيخ مفيد. سيد مرتضى، ابن غضائرى، ابن عبدون بودند، شيخ صاحب دو كتاب مشهور حديث شيعه استبصار و تهذيب است كه از شمار كتب اربعه اماميه محسوب است. نهايه و خلاف در فقه از اوست. مبسوط نيز از ديگر آثار اوست كه در آن به تفريع كثيرى فروعات در فقه پرداخته است. از آثار اوست:

فهرست، رجال، اختيار معرفة الرجال، عدّة الأصول، الغيبه، التبيان في تفسير القرآن، تلخيص الشافى، مصباح المتهجد. شيخ طوسى پس از آتش سوزى كتابخانه‌اش (در سال 448 ه. ق) از بغداد به نجف اشرف هجرت كرد و حوزه علميه نجف را بنيان نهاد.

[18] شيخ أبو عبد اللّه محمد بن نعمان (336 يا 338- 413 ه. ق.) ملقب به «مفيد» و «ابن معلم» از كبار فقها و متكلمان و محدثان شيعه. در زمان خود رياست علمى بغداد را به عهده داشت. او مورد عنايت و توجه حضرت ولى عصر (عج) بود و در دو نامه كه از آن حضرت به عنوان وى صادر گرديده حضرت او را با تعبيرات «أخ سديد» و «شيخ مفيد» و «ولىّ رشيد» و «ولىّ مخلص» و «ناصر حق» و «داعى إلى الحق» خطاب فرموده‌اند. شيخ مفيد در محضر دانشمندان شيعه و سنى و زيدى، همچون جعفر بن محمد قولويه، شيخ صدوق، ابن جنيد، اسكافى و على بن أبي الجيش بلخى به تكميل تحصيلات پرداخت. سيد مرتضى علم الهدى، سيد رضى، شيخ طوسى، نجاشى، كراجكى و سالار بن عبد العزيز از مشهورترين شاگردان وى بوده‌اند. حدود دويست اثر كوچك و بزرگ از او به جاى مانده است كه معروفترين آنها عبارت است از: ارشاد، اختصاص، اوائل المقالات، امالى و مقنعه.

[19] محمد بن على بن حسين بن موسى بن بابويه قمى، مكنى به أبو جعفر، معروف به «ابن بابويه» و «صدوق» (- 381 ه. ق.) از بزرگان علماى اماميه و مشايخ حديث و فقهاى شيعه. ولادت وى در غيبت صغرى و به دعاى امام زمان (عج) واقع شد. وى از پدر خود، على بن بابويه، محمد بن حسن بن وليد و جعفر بن محمد قولويه روايت كرده است و شيخ مفيد، و ابن شاذان، غضائرى، شيخ أبو جعفر محمد دوريستى از او روايت كرده‌اند تأليفاتش را حدود سيصد نوشته‌اند كه معروفترين آنها عبارت است از: من لا يحضره الفقيه، اكمال الدين و اتمام النعمة، الخصال، التوحيد، عيون اخبار الرضا، الامالى، معانى الاخبار، علل الشرايع، هداية و مقنع. مرقد وى در شهر رى زيارتگاه دوستان اهل بيت است.

[20] ابو القاسم جعفر بن محمد بن قولويه قمى (- 368 ه. ق.) از محدثان و فقهاى بزرگ شيعه در قرن چهارم هجرى. او از كلينى و ابن عقده و على بن بابويه قمى (پدر شيخ صدوق) روايت كرده است و شيخ مفيد و نجاشى و ديگران از وى روايت كرده‌اند. تأليفاتى در فقه و حديث دارد كه كامل الزيارات مشهورترين آنهاست.

[21] محمد بن يعقوب بن اسحاق كلينى رازى، معروف به «ثقة الاسلام» (- 328 يا 329 ه. ق.) از بزرگان محدثان شيعه و شيخ مشايخ اهل حديث است و در اين علم سر آمد همگنان خود در تاريخ به شمار مى‌رود. او بتقريب از چهل تن حديث آموخت و بسيارى از بزرگان، مانند جعفر بن محمد قولويه، هارون بن موسى تلعكبرى از او حديث نقل كرده‌اند. كلينى اولين مؤلف از مولفان كتب اربعه شيعه است كه به ساليان دراز كتاب عظيم كافى را در سه بخش «اصول» و «فروع» و «روضه» گرد آورد. از اوست: كتاب الرجال، رسائل الأئمة، كتاب رد بر قرامطه و كتاب تعبير رؤيا.

[22] على بن إبراهيم بن هاشم قمى. محدث، مفسّر و فقيه اواخر قرن سوم و اوايل قرن چهارم هجرى و از مشايخ كلينى. تأليفات فراوانى منسوب به او است مانند كتاب مناقب، قرب الاسناد، كتاب الشرايع، كتاب مغازى، كتاب الانبياء و تفسير قرآن. مدفن وى در قم است.

[23] إبراهيم بن هاشم قمى، از اصحاب امام جواد (ع). از اصحاب ائمه (ع) بسيار روايت كرده است. گفته‌اند او اولين كس بود كه احاديث كوفيان را در قم نشر داد. كتاب نوادر و قضاياى امير المؤمنين از آثار اوست.

[24] حسين بن يزيد نوفلى، شاعر و اديب نزيل رى. شيخ طوسى در رجال خود او را از اصحاب امام هشتم (ع) بر شمرده است. وى در رى وفات يافت.

[25] اسماعيل بن أبي زياد سكونى از عامه بوده و از امام صادق- (ع) روايت كرده است. شيخ طوسى در عدة الأصول مى‌نويسد علماى اماميه به روايات او عمل كرده‌اند (ج 1، ص 38).

______________________________

[1] فروع كافى، ج 5، ص 12 «كتاب جهاد» «باب وجوه جهاد»، حديث 3.