تذكر. جناب خواجه عبد اللّه فرمايد: التّذكّر فوق التّفكّر، فإنّ التّفكّر طلب، و التّذكّر وجود. [1] «تذكر فوق تفكر است، زيرا كه اين طلب محبوب است و آن حصول مطلوب.» تا انسان در راه طلب و دنبال جستجوست، از مطلوب محجوب است، چنانچه به وصول به محبوب از تعب تحصيل فارغ آيد. و قوّت و كمال تذكر بسته به قوّت و كمال تفكر است. و آن تفكر كه نتيجه‌اش تذكر تام معبود است، در ميزان ساير اعمال نيايد و با آنها در فضيلت طرف مقايسه نشود، چنانچه در روايات شريفه از عبادت يك سال و شصت سال و هفتاد سال تفكر يك ساعت را بهتر شمرده‌اند [2].

معلوم است غايت و ثمره مهمه عبادات حصول معارف و تذكر از معبود حق است، و اين خاصيت از تفكر صحيح بهتر حاصل مى‌شود. شايد تفكر يك ساعت ابوابى از معارف به روى سالك بگشايد كه عبادت هفتاد سال نگشايد يا انسان را چنان متذكر محبوب نمايد كه از مشقتها و زحمتهاى چندين ساله اين مطلوب حاصل نشود.

و بدان اى عزيز كه تذكر از محبوب و به ياد معبود به سر بردن نتيجه‌هاى بسيارى براى عموم طبقات دارد: اما براى كمّل و اوليا و عرفا، كه خود آن غايت آمال آنهاست و در سايه آن به وصال جمال محبوب خود رسند. هنيئا لهم. و اما براى عامه و متوسّطين بهترين مصلحات اخلاقى و اعمالى و ظاهرى و باطنى است. انسان اگر در جميع احوال و پيشامدها به ياد حق تعالى باشد و خود را در پيشگاه آن ذات مقدس حاضر ببيند، البته از امورى كه خلاف رضاى اوست خوددارى كند و نفس را از سركشى جلوگيرى كند. اين همه مصيبات و گرفتارى به دست نفس امّاره و شيطان رجيم از غفلت از ياد حق و عذاب و عقاب اوست. غفلت از حق كدورت قلب را زياد كند و نفس و شيطان را بر انسان چيره كند و مفاسد را روز افزون كند، و تذكر و ياد آورى از حق دل را صفا دهد و قلب را صيقلى نمايد و جلوه‌گاه محبوب كند، و روح را تصفيه نمايد و خالص كند و از قيد اسارت نفس انسان را براند، و حبّ دنيا [را كه‌] منشأ خطيئات و سرچشمه سيّئات است از دل بيرون كند، و همّ را همّ واحد كند و دل را براى ورود صاحب منزل پاك و پاكيزه نمايد.

پس اى عزيز، در راه ذكر و ياد محبوب تحمل مشاقّ هر چه بكنى كم كردى.

دل را عادت بده به ياد محبوب، بلكه به خواست خدا صورت قلب صورت ذكر حق شود، و كلمه طيبه‌ لا اله الّا اللّه‌ صورت اخيره و كمال اقصاى نفس گردد، كه از اين زادى بهتر براى سلوك إلى اللّه و مصلحى نيكوتر براى معايب نفس و راهبرى خوبتر

[1] منازل السائرين، ص 15، «قسم بدايات»، باب «تذكر».

[2] حديث 12، پاورقى 11، 12، 13.