فصل در قصور ممكن از قيام به عبادت حق‌

بدان اى عزيز كه از براى «خوف» و «رجا» مراتب و درجاتى است حسب حالات بندگان و مراتب معرفت آنها، چنانچه خوف عامه از عذاب است، و خوف خاصه از عتاب، و خوف اخص خواص از احتجاب است. و ما اكنون در صدد شرح آن نيستيم، و آنچه راجع به مطلب سابق است با بيانى ديگر ذكر مى‌نماييم.

پس، بدان كه حق تعالى را احدى از مخلوق نتواند بسزا عبادت كند، زيرا كه عبادت ثناى مقام آن ذات مقدس است، و ثناى هر كسى فرع معرفت به اوست، و چون دست آمال بندگان از عز جلال معرفت ذات او بحقيقت كوتاه است، پس به ثناى جمال و جلال او نيز نتواند قيام كرد، چنانچه اشرف خلايق و اعرف موجودات به مقام ربوبيت اعتراف به قصور فرمايد و عرض كند: ما عبدناك حقّ عبادتك و ما عرفناك حقّ معرفتك. [1] و جمله دوم به منزله تعليل است براى جمله اوّل. و قال:

أنت كما أثنيت على نفسك. [1] پس، قصور ذاتى حق ممكن است، و علوّ ذاتى مخصوص ذات كبريايى جل جلاله.

و چون دست بندگان از ثنا و عبادت ذات مقدس كوتاه بود و بدون معرفت و عبوديت حق هيچيك از بندگان به مقامات كماليه و مدارج اخرويه نرسند- چنانچه در محل خود پيش علماى آخرت مبرهن است، و عامه از آن غفلت دارند و مدارج اخرويه را جزاف يا شبه جزاف دانند، تعالى اللّه عن ذلك علوا كبيرا- حق تعالى به لطف شامل و رحمت واسعه خود بابى از رحمت و درى از عنايت به روى آنها باز كرد، به تعليمات غيبيه و وحى و الهام به توسط ملائكه و انبيا- و آن باب عبادت و معرفت است- طرق عبادت خود را بر بندگان آموخت و راهى از معارف بر آنها گشود تا رفع نقصان خويش حتى الامكان بنمايند و تحصيل كمال ممكن بكنند، و از پرتو نور بندگى هدايت شوند به عالم كرامت حق و به روح و ريحان و جنت نعيم، بلكه به رضوان اللّه اكبر رسند. پس، فتح باب عبادت و عبوديت يكى از نعمتهاى بزرگى است كه تمام موجودات رهين آن نعمت‌اند و شكر آن نعمت را نتوانند كنند، بلكه هر شكرى فتح باب كرامتى است كه از شكر آن نيز عاجزند. پس، اگر انسان علم به اين مشرب پيدا كرد و قلبش از آن مطلع گرديد، معترف به تقصير شود، و اگر عبادت‌

[1] «تو آن‌چنان هستى كه خود را ستوده‌اى.» از دعاى رسول اللّه (ص) در سجده. فروع كافى، ج 3، ص 324.

«كتاب الصلاة»، «باب السجود» حديث 12. مصباح الشريعة، باب 5. مرآة العقول ج 8، ص 146. «كتاب ايمان و كفر»، «باب شكر».

______________________________

[1] مرآة العقول. ج 8 ص 146. «كتاب ايمان و كفر»، «باب شكر».