ندارد. و آنچه گفتنى است آن است كه از براى آن درجات مختلفه است به حسب اختلاف مقامات بندگان، و چون علم به درجات توكل مبتنى است بر علم به درجات عباد در معرفت ربوبيت حق جلّ جلاله، ناچار ذكرى از آن در ميان آريم.

پس، بدان كه يكى از اصول معارف، كه مقامات سالكين بدون آن حاصل نشود، علم به ربوبيت و مالكيت حق است و كيفيت تصرف ذات مقدس است در امور. و ما وارد در اين بحث از وجهه علمى نشويم، زيرا كه مبتنى است بر تحقيق جبر و تفويض، و آن با وضع اين اوراق مناسبتى ندارد، و فقط بيان درجات مردم را در معرفت به آن مى‌نماييم.

پس، گوييم كه مردم در معرفت ربوبيت ذات مقدس بسى مختلف و متفاوت‌اند. عامه موحدين حق تعالى را خالق مبادى امور و كليات جواهر و عناصر اشيا مى‌دانند، و تصرف او را محدود مى‌دانند و احاطه ربوبيت را قائل نيستند. اين‌ها به حسب لقلقه لسان گاهى مى‌گويند مقدّر امور حق است و همه چيز در تحت تصرف اوست و هيچ موجودى بى‌اراده مقدسه او موجود نشود، ولى صاحب اين مقام نيستند، نه علما و نه ايمانا و نه شهودا و وجدانا. اين دسته از مردم، كه ما خود نيز گويى داخل آنها هستيم، علم به ربوبيت حق تعالى ندارند و توحيدشان ناقص و از ربوبيت و سلطنت حق محجوب‌اند به اسباب و علل ظاهره، و داراى مقام توكل، كه اكنون سخن در آن است، نيستند جز لفظا و ادعائا، و لهذا در امور دنيا به هيچ وجه اعتماد [به حق‌] نكنند و جز به اسباب ظاهره و مؤثرات كونيه به چيز ديگر متشبث نشوند، و اگر گاهى در ضمن توجهى به حق كنند و از او مقصدى طلبند، يا از روى تقليد است يا از روى احتياط است، زيرا كه ضررى در آن تصور نكنند و احتمال نفع نيز مى‌دهند، در اين حال رائحه‌اى از توكل در آنها هست، ولى اگر اسباب ظاهره را موافق ببينند، بكلى از حق تعالى و تصرف او غافل شوند. و اينكه گويند توكل منافات ندارد با كسب و عمل، مطلب صحيحى است، بلكه مطابق برهان و نقل است، ولى احتجاب از ربوبيت و تصرف [او] و مستقل شمردن اسباب منافى توكل است. اين دسته از مردم كه در كارهاى دنيايى هيچ تمسك و توكّلى ندارند، راجع به امور آخرت خيلى لاف از توكل زنند! در هر علم و معرفت يا تهذيب نفس و عبادت و اطاعت كه تهاون كنند و سستى و تنبلى نمايند، فورا اظهار اعتماد بر حق و فضل او و توكل بر او نمايند. مى‌خواهند بدون سعى و عمل با لفظ «خدا بزرگ است» و «متوكليم به فضل خدا» درجات آخرتى را تحصيل كنند! در امور دنيا گويند سعى و