چه بسا باشد كه انسان غضب كند و از شدت آن از دين خدا برگردد و نور ايمان را خاموش كند و ظلمت غضب و آتش آن، عقايد حقه را بسوزاند، بلكه كفر جحودى پيدا كند و او را به هلاكت ابدى رساند، و در وقتى تنبه پيدا كند كه پشيمانى سودى ندارد. و تواند بود كه همين آتش غضب كه در قلب بروز كند- و آن «جمره شيطان» است، چنانچه حضرت باقر العلوم، عليه السلام، فرمايد: إنّ هذا الغضب جمرة من الشّيطان توقد في قلب ابن آدم. [1] يعنى «همانا اين غضب برقه آتشى است از شيطان كه افروخته شود در قلب پسر آدم.»- صورتش در آن عالم صورت آتش غضب الهى باشد. چنانچه حضرت باقر العلوم، عليه السلام، فرمايد در حديث شريف كافى: مكتوب في التّوراة فيما ناجى اللّه، عزّ و جلّ، به موسى: يا موسى، أمسك غضبك عمّن ملّكتك عليه أكفّ عنك غضبى. [2] يعنى «در تورات نوشته است، در ضمن اسرارى كه خداى تعالى به موسى فرمود: «اى موسى، نگاه دار غضب خود را از كسى كه تو را مسلط نمودم بر او، تا آنكه نگه دارم از تو غضب خودم را.» و بدان كه هيچ آتشى از آتش غضب الهى دردناكتر نيست. چنانچه در حديث وارد است كه از حضرت عيسى بن مريم، عليهما السلام، حواريين او سؤال كردند: «چه چيز از همه اشيا سختتر است فرمود سختترين اشيا غضب خداست.» گفتند: به چه چيز حفظ كنيم خود را از آن؟ فرمود: «به آنكه غضب نكنيد.» [1] پس، معلوم شد كه غضب خدا از هر چيز سخت‌تر و شديدتر است و آتش غضبش سوزنده‌تر است، و صورت غضب در اين عالم صورت آتش غضب خداست در آن عالم. و چنانچه خود غضب از قلب بروز كند، شايد آتش غضب الهى، كه مبدأ آن، غضب و ساير رذايل قلبيه است، از باطن قلب بروز كند و بر ظاهر سرايت كند و از مدارك ظاهره انسان، از قبيل چشم و گوش و زبان و غير اين‌ها، شعله‌هاى سخت دردناكش بيرون آيد. بلكه خود اين مدارك ابوابى است كه به جانب آن جهنم گشاده شود، و آتش جهنم اعمال و دوزخ جسمانى آثار بر ظاهر بدن انسان احاطه كند و رو به باطن رود. پس، انسان بين اين دو جهنم، كه يكى از باطن قلب بروز كرده و نايره و شعله‌اش از طريق ام الدماغ به ملك بدن وارد گردد، و ديگرى صورت قبايح اعمال و تجسم افعال است و از ظاهر رو به باطن تصاعد كند، در فشار و عذاب است. و خداى تبارك و تعالى مى‌داند كه اين چه فشارى و چه‌

[1] عن أبي عبد اللّه (ع) قال: قال الحواريّون لعيسى (ع): أىّ الأشياء أشدّ؟ قال: أشدّ الأشياء غضب اللّه عزّ و جلّ، قالوا: بما نتقي غضب اللّه؟ قال: بان لا تغضبوا. وسائل الشيعة، ج 11، ص 289، «ابواب جهاد نفس»، «باب 53» حديث 15.

______________________________

[1] اصول كافى، ج 2، ص 304 و 305، «كتاب ايمان و كفر»، «باب غضب»، حديث 12.

[2] اصول كافى، ج 2، ص 303، «كتاب ايمان و كفر»، «باب غضب»، حديث 7.