خطيئه عظيمه‌اى كردند و از حد كمال و مقام اعتدال غافل‌اند. بيچاره‌ها ندانند كه خداى تبارك و تعالى در جميع سلسله حيوانات اين قوّه شريفه را عبث خلق نفرموده و در بنى آدم اين قوه را سرمايه زندگانى ملكى و ملكوتى و مفتاح خيرات و بركات قرار داده. جهاد با اعداء دين و حفظ نظام عايله بشر و ذبّ از جان و مال و ناموس و ساير نواميس الهيه، و جهاد با نفس كه اعدا عدوّ انسان است [1]، صورت نگيرد مگر به اين قوه شريفه. حفظ تجاوزات و تعديات و حدود و ثغور و دفع موذيات و مضرات از جامعه و شخص در زير پرچم اين قوه انجام گيرد. از اين جهت است كه حكما براى دفع خاموشى و خمودى آن علاجها قرار دادند. و براى بيدار كردن و تحريك نمودن آن معالجات علمى و عملى است، از قبيل اقدام در امور مهمه هايله، و رفتن در ميدانهاى جنگ، و در موقع خود جهاد با اعداى خدا. حتى از بعضى از متفلسفين منقول است كه در محلهاى خوفناك مى‌رفت و توقف مى‌كرد و نفس خود را در مخاطرات عظيمه مى‌انداخت و سوار كشتى مى‌شد در موقع تلاطم دريا، تا آنكه نفسش از خوف نجات پيدا كند و از كسالت و سستى رهايى يابد. [1] در هر صورت، در باطن ذات انسان و حيوان قوه غضبيه موجود و مودوع است، الا آنكه در بعضى خاموش و افسرده است، مثل آتشى كه زير خاكستر باشد. بايد اگر انسان در خود حال خاموشى و سستى و بيغيرتى احساس كرد، با معالجه به ضد از آن حال بيرون آيد و نفس را در حال اعتدال درآورد، كه آن شجاعت است كه از ملكات فاضله و صفات حسنه است. كه پس از اين اشاره‌اى به آن مى‌شود.

فصل در بيان مذمت افراط [در] غضب‌

چنانچه حال تفريط و نقص از اعتدال از صفات رذيله و موجب مفاسد بسيارى است، كه شمه‌اى از آن را شنيدى، همين طور حد افراط و تجاوز از حد اعتدال نيز از رذايل اخلاقى و موجب فسادهاى بيشمار است. كفايت مى‌كند در فساد آن حديث شريف كافى: عن أبي عبد اللّه، عليه السّلام، قال: قال رسول اللّه، صلّى اللّه عليه و آله: الغضب يفسد الإيمان كما يفسد الخلّ العسل.» [2] يعنى «از حضرت صادق، عليه السلام، منقول است كه فرمود: رسول خدا، صلّى اللّه عليه و آله، فرمود: غضب فاسد كند ايمان را، چنانچه فاسد كند سركه عسل را.»

[1] اشاره است به حديث «أعدى عدوك نفسك الّتى بين جنبيك» دشمن‌ترين دشمنان تو نفس تو است كه ميان دو پهلوى تو است. عوالى اللئالى، ج 4، ص 118. بحار الانوار ج 67، ص 64 «كتاب الايمان و الكفر»، باب 45، حديث 1.

______________________________

[1] تهذيب الاخلاق و تطهير الاعراق (چاپ مصر)، ص 172.

[2] اصول كافى، ج 2، ص 302، «كتاب ايمان و كفر»، باب غضب»، حديث 1.