زمين از ملائكه تنگ شود ليلة القدرش گويند. اين وجه گرچه بعيد است، هر چند اعجوبه زمان، خليل بن احمد [1] رضوان اللّه عليه، فرموده، آنچه مورد بحث توان بود آن است كه ملائكة اللّه از سنخ عالم طبيعت و مادّيّت نيستند، پس، معناى تنگى زمين چيست؟ بدان كه نظير اين مطلب در روايات شريفه وارد شده، مثل، قضيّه تشييع سعد بن معاذ[523] رضى اللّه عنه، و مثل فرش نمودن ملائكه بالهاى خود را براى طالب علم.[524] و اين يا از باب تمثّل ملائكه است به صور مثاليّه و تنزّل آنها است از عالم غيب به عالم مثال و تضييق ملكوت ارض است، يا تمثّل ملكى آنها است در ملك ارض، گرچه باز اين تمثّل را چشمهاى طبيعى حيوانى نبيند. بالجمله، تضييق به اعتبار تمثّلات «مثاليّه» يا «ملكيّه» است.

امر دوم در حقيقت «ليلة القدر»

بدان كه از براى هر رقيقه حقيقتى، و براى هر صورتى ملكى باطنى ملكوتى و غيبى است. و اهل معرفت گويند كه مراتب نزول حقيقت وجود به اعتبار احتجاب شمس حقيقت در افق تعيّنات، «ليالى» است، و مراتب صعود به اعتبار خروج شمس حقيقت از آفاق تعيّنات، «ايام» است. و شرافت و نحوست «ايّام» و «ليالى» به حسب اين بيان واضح شود.

و به اعتبارى، قوس نزول ليلة القدر محمّدى است، و قوس صعود يوم القيمه احمدى است، زيرا كه اين دو قوس مدّ نور «فيض منبسط» است، كه‌

______________________________
[1]- خليل بن احمد بن عمر بن تميم، ابو عبد الرّحمن الباهلى البصرى النّحوى العروضى، متولد به سال 100 يا 105 هجرى قمرى در بصره، و متوفى در سال 160 يا 170 يا 175، اديب و لغوى معروف و مبتكر علم عروض. امامى مذهب و بنا به قول بعضى از اصحاب امام صادق عليه السلام بوده و از آن حضرت روايت كرده است. وى را تأليفات متعدد در فنون مختلف است، از جمله زبدة العروض، العين، كتابى درباره امامت، الايقاع، النّعم، الجمل، الشواهد، النقط و الشكل، و كتابى درباره معانى اسماء و حروف. براى تفصيل بيشتر به كتب تراجم و رجال از جمله اعيان الشيعة، ج 30، ص 50، مراجعه شود.

[523] - فروع كافى، ج 3، ص 236،« كتاب الجنائز»،« باب المسألة في القبر»، حديث 6.

[524] - در معالم الأصول، ص 7، اين مضمون از چند طريق به امام صادق عليه السلام اسناد داده است.