تجلّيات مذكوره به مقام «اللّه» اولا و به مقام «الرّحمن» پس از آن و به مقام «الرّحيم» پس از آن است، بايد صورت لفظيّه و كتبيّه نيز چنين باشد تا مطابق نظام الهى و ربّانى باشد. و اما «رحمن» و «رحيم» در سوره مباركه «حمد» كه متأخّر از «ربّ العالمين» است، شايد براى آن باشد كه در «بسم اللّه» نظر به ظهور وجود از مكامن غيب وجود است، و در سوره شريفه نظر به رجوع و بطون است، و در اين احتمال اشكالى است. و شايد براى اشارت به احاطه رحمت «رحمانيّه» و «رحيميّه» باشد، و شايد نكته ديگرى داشته باشد. در هر صورت، اين نكته كه ذكر شد در «بسم اللّه» حقيق به تصديق است، و شايد از بركات رحمت رحيميّه باشد در قلب اين ناچيز. و له الحمد على ما انعم.

بحث و تحصيل [جواب به اشكالى كه به اطلاق اوصافى مانند رحمن و رحيم بر خداى تعالى شده است‌]

علماء ظاهر گفته‌اند كه «رحمن» و «رحيم» مشتق از «رحمت» هستند و در آنها عطوفت و رقّت مأخوذ است. و از ابن عباس رضى اللّه عنه روايت شده كه انّهما اسمان رقيقان. احدهما ارقّ من الآخر: الرّحمن الرّقيق، و الرّحيم العطوف على عباده بالرّزق و النّعم.[382] و چون عطوفت و رقّت را انفعالى لازم است، از اين جهت در اطلاق آنها بر ذات مقدّس تأويل و توجيه قائل شده و آن را مجاز دانند.

و بعضى‌ها در مطلق اين نحو از اوصاف از قبيل خذ الغايات و اترك المبادى‌[383] قائل شده‌اند- كه اطلاق اين‌ها بر حق به لحاظ آثار و افعال است نه به لحاظ مبادى و اوصاف است. پس، معنى «رحيم» و «رحمن» در حق، يعنى كسى كه معامله رحمت مى‌كند با بندگان. بلكه معتزله‌

[382] -« آن دو( رحمن و رحيم) دو نام لطيف( متضمن معناى لطف) هستند كه يكى از ديگرى لطيف‌تر است:

رحمن يعنى لطف‌كننده و رحيم يعنى مهربانى‌كننده با بندگانش به دادن روزى و نعمتها.» الدر المنثور في التفسير بالمأثور، جلال الدين سيوطى، ج 1، ص 9. به نقل از بيهقى در اسماء و صفات.

[383] -« مقاصد را بگير و مقدّمات را رها كن.» از خذ الغايات و دع المبادى. از امثال سائر است. اسرار الحكم سبزوارى، ص 52.