عرفان و تصوّف در انديشه استاد مطهري (1)

مطالب شامل : مقدمه، علل پيدايش تفرّقات و تفرّعات در اسلام، فرقههء ناجيه، پيدايش شاخه‌هاي علوم اسلامي، عرفان و تصوّف، تفاوت نگرش فقهي و عرفاني ، نظريه‌ها درباره عرفان و تصوّف

بنام خدا

مقدمه

با مطالعه در تاريخ اسلام و بررسي فرازها و فرودها و پيچيدگيهايي آن از جوانب مختلف، به اين حقيقت خواهيم رسيد كه يكي از مهمترين علل برداشتهاي متفاوت از دين و آموزه‌هاي ديني، تفاوت غير قابل انكار در سطح درك افراد و تفاوت در نوع نگرش آنها نسبت به معارف و مفاهيم دين مبين اسلام بوده است؛ بطوري كه در حديثي از حضرت امام محمّد باقر عليه السلام مروي است كه آن حضرت در خصوص تفاوت سطح ادراك جناب ابوذر غفاري و جناب سلمان فارسي كه هر دو از برجستگان صحابههء حضرت ختمي مرتبت صلّي الله عليه و آله بوده‌اند، فرمود: «وَ اللهِ لَوْ عَلِمَ أَبُوذَرٍّ مَا فِي قَلْبِ سَلْمَانَ لَقَتَلَهُ وَ لَقَدْ آخي رَسُولُ الله صَلَّي اللهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ بَيْنَهُمَا؛ فَمَا ظَنُّكُمْ بِسَائِرِ الْخَلْقِ؟»[1] يعني «به خدا قسم اگر ابوذر مي‌دانست كه در قلب سلمان [از معارف و اعتقادات] چه هست، هرآينه او را به قتل مي‌رساند، در حالي‌كه رسول الله صلي الله عليه وآلهبين آنها پيمان برادري برقرار كرده بود؛ پس در مورد ساير خلق چه مي‌انديشيد؟».

با يك نظر كلي به موضوع ، مي‌توان اختلاف ميان مسلمانان را كه باعث تفرّقات و تفرّعات مختلفي شده است، يا ناشي از سطوح درك و ايماني آنها در موضوعي مشترك كه هر دو طرف نسبت به كليات آن با يكديگر متّفق هستند، دانست، و يا ناشي از عدم اتّفاق نظر كلّي در مفاهيم كلّي و زيربناهايي اعتقادي فرض كرد.

تاريخ نشان مي‌دهد در زمان حيات پيامبر گرامي اسلام اختلافاتي در فهم پاره‌اي مسائل ميان مسلمانان رخ مي‌داد، ولي وجود رسول خدا صلي الله عليه و آله مانع از تفرّق مسلمانان مي‌شد ولي پس از رحلت آن حضرت، بزرگترين اختلاف ميان امّت دربارههء مسألههء امامت و جانشيني حضرت پديد آمد، اختلافي كه درباره هيچ قاعده و اصل ديني، همانند آن واقع نشده است كه البته منشأ آن، نه اختلاف در سطح درك افراد، بلكه ناديده گرفتن مغرضانههء كلام رسول خدا و آيات قرآن و سفارش اكيد آن حضرت درباره امامت و وصايت حضرت امير مؤمنان علي و اولاد معصومين آن حضرت عليهم السلام و به طمع رسيدن به امارت و كسب قدرت و سلطه بوده است.

علل پيدايش تفرّقات و تفرّعات در اسلام

بطور كلي مي‌توان عوامل پيدايش فرقه‌ها و مكاتب و جريانات فكري را در دو گروه كلّي «برون ديني» و «درون ديني» تقسيم كرد، مقصود از عوامل برون ديني، مسائلي است كه مستقيماً به اصل دين باز نگشته و مربوط به تأثيراتي است كه سرچشمههء آنها خارج از منابع اصلي اسلام، يعني قرآن و عترت، مي‌باشد كه از آن جمله مي‌توانيم به عواملي مانند: شرايط اجتماعي، اهداف سياسي، شرايط اقتصادي، پيوند با ديگر ملتها و تأثير انديشه‌هاي غير اسلامي، تعصّبهاي كور قبيله‌اي و گرايش‌هاي حزبي، منع از تدوين حديث پيامبر صلي الله عليه و آله و نشر آن، آزادي احبار و رهبان در نشر اساطير عهدين، برخورد مسلمانان با ملتهاي متمدن كه براي خود كلام مستقل و عقائد ديگري داشتند و تفاوت در سرشت انسانها، انگيزه‌ها، اهداف، تمايلات و بطور كلي تفاوت در عوامل انساني اشاره كنيم كه عامل آخر يعني تفاوت در سرشت انسانها، همانگونه كه در ابتداي بحث اشاره شد، از جمله مهمترين علل برداشتهاي متفاوت از دين مي‌باشد. و اما مقصود از عوامل درون ديني، كه بخش عمده اختلاف بين مذاهب و فرقه‌ها ناشي از آن بوده است، چيزي نيست به جز اختلاف آراء در تفسير مفاهيم و متون ديني و چگونگي تفسير آن، بدفهمي و كج‌انديشي در تفسير حقايق ديني، اجتهاد در برابر نص، كه در طول زمان و به تدريج با طرح پرسشهايي درباره چگونگي و چرايي آنچه در متون ديني آمده است، و به حسب اختلاف در سطح درك مسلمانان، پيدا شد و برخي تلاشهايي كه براي سازگاري آموزه‌هاي ديني با دستاوردهاي خرد بشري انجام شد، موجب رشد آن گرديد. علاوه بر موارد مذكور، وجود «محكمات و متشابهات»[2]، «ناسخ و منسوخ»[3]، «عامّ و خاصّ» و در آيات قرآن و احاديث، بعنوان درونمايه‌هاي اصلي تفكّرات و جهانبيني فِرَق مختلف اسلامي، و نحوه برخورد با اين منابع توسط افراد مختلف با نگرشهاي متفاوت، باعث ايجاد فرقه‌ها و مكاتب مختلف فقهي و كلامي و فلسفي و ... شده است.[4] بزرگترين تفرق در اسلام پس از رحلت حضرت رسول اكرم صلي الله عليه وآلهرخ داد كه امّت اسلامي به دو دسته تقسيم شد، يك دسته با استناد به آيات قرآن و احاديث پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله و سلم معتقد بودند كه خليفه پيامبر و امام مسلمين از جانب خداوند تعيين شده و او امير المؤمنين علي بن ابي طالب عليه‌السلام است. و آنها را به نام «شيعه» مي‌شناسيم و و دسته دوم، به دلايلي كه قبلاً ذكر شد، آيات و احاديث مربوط به امامت را ناديده گرفته، راه تعيين خليفه پيامبر و امام مسلمين را انتخاب و بيعت مردم دانستند! و آنها را به نام «سنّي» يا «فرقه عامّه» مي‌شناسيم.

فرقه ناجيه

پس از ذكر اين مقدمه كوتاه و اينكه دانستيم به علل مختلف فرقه‌هاي مختلف در طول زمان در اسلام بوجود آمده است، با ذكر حديث معروف به «هفتاد و سه ملّت»، به بيان مختصر اعتقاد شيعه در خصوص فرقههء ناجيه مي‌پردازيم: در كتاب خصال شيخ صدوق، پس از ذكر سلسلههء روات حديث از قول حضرت رسول اكرم صلي الله عليه و آله آمده است: «إِنَّ أُمَّةَ مُوسَي ع افْتَرَقَتْ بَعْدَهُ عَلَي إِحْدَي وَ سَبْعِينَ فِرْقَةً فِرْقَةٌ مِنْهَا نَاجِيَةٌ وَ سَبْعُونَ فِي النَّارِ وَ افْتَرَقَتْ أُمَّةُ عِيسَي ع بَعْدَهُ عَلَي اثْنَتَيْنِ وَ سَبْعِينَ فِرْقَةً فِرْقَةٌ مِنْهَا نَاجِيَةٌ وَ إِحْدَي وَ سَبْعُونَ فِي النَّارِ وَ إِنَّ أُمَّتِي سَتَفَرَّقُ بَعْدِي عَلَي ثَلَاثٍ وَ سَبْعِينَ فِرْقَةً فِرْقَةٌ مِنْهَا نَاجِيَةٌ وَ اثْنَتَانِ وَ سَبْعُونَ فِي النَّار»[5]

يعني حضرت رسول اكرم صلي الله عليه وآلهفرمود: «امّت موسي عليه السلام بعد از او، هفتاد و يك فرقه شدند كه يك فرقه از آنها نجات يافته و هفتاد فرقه دوزخي هستند، و امّت عيسي عليه السلام بعد از او، هفتاد و دو فرقه شدند كه يك فرقه نجات يافته و هفتاد و يك فرقه دوزخي هستند و همانا امت من بعد از من به هفتاد و سه فرقه تبديل خواهد شد كه يك فرقه از آن اهل نجات و هفتاد و دو فرقه ديگر دوزخي‌اند.»

و اما اعتقاد شيعيان در خصوص فرقههء ناجيه، به قرائن قطعيّه نصّ آيات قرآن نظير «آيههء اكمال دين»[6]، «آيه تطهير»[7]، «آيه مودّت»[8]، «آيه انما وليكم الله»[9] و... و همچنين احاديث و رواياتي مانند «حديث ثقلين»[10]، «حديث سفينه»[11]، «حديث غدير»[12] و ... و نيز شواهد قطعي تاريخ اسلام، اينست كه :فرقه ناجيه نيستند به جز پيروان و شيعيان و متمسّكين و معتقدين به ولايت حضرت امير مؤمنان علي عليه السلام و اولاد معصومين آن حضرت عليهم السلام، كه سعادت دنيا و عقبيٰ، در سايههء فقط و فقط در سايههء پيروي از آن حضرات محقّق مي‌گردد.[13]كه البته اعتقاد علماي شيعه بر اين است كه فرقههء ناجيه، طيف وسيعي از مؤمنين را در سطوح مختلف ايماني در برمي‌گيرد، و هر كس بنا به ظرفيت و استعدادي كه خدا در وجودش به وديعه گذاشته است، به تكاليفي كه بر او واجب است، عمل نمايد، صرفنظر از اينكه در چه شغلي يا چه سِنّي يا چه كِسوت و مقامي باشد، در زمرههء فرقههء ناجيه خواهد بود؛ و طبعاً از يك فرد عامي نمي‌توان انتظار داشت كه اعتقاد و عملش در مسائل ديني، مانند يك طلبههء علوم ديني باشد، و از يك طلبههء در ابتداي راه، نمي‌توان انتظار داشت كه همانند يك عالم ربّاني كه سالها به تهذيب و تزكيه نفس پرداخته است، بينديشد؛ بنابراين فرقه ناجيه ممكن است در هر طبقه‌اي از افراد و با هر سطح آگاهي و نگرشهاي مختلف و متفاوت به مباحث و اعتقادات ديني وجود داشته باشد؛ پس عوام مردم، فقها، فلاسفه، متكلّمين،حُكما و عُرفا و متصوّفههء معتقد و ملتزم به شيعههء اثني عشري با تعاريف و تفاصيلي كه در كتب بزرگان از متقدمين و متأخرين همچون شيخ طوسي،[14] شيخ مفيد،[15] و شيخ صدوق[16] و علامههء حلّي[17] مذكور است، با وجود اختلاف در سطوح ايماني و درك از مفاهيم ديني و تفاوت در نوع و زاويه نگرش به مسائل ديني، در طيف فرقههء ناجيه قرار مي‌گيرند.