سوم عبارت است از:

الف. موجبه بودن صغری.

ب. کلّیت یکی از دو مقدمه.

علیهذا قیاس ذیل:

«هیچ انسانی نشخوار کننده نیست؛ هر انسانی نویسنده است».

عقیم است، زیرا صغری سالبه است؛ و همچنین «بعضی از انسانها عالمند؛ و بعضی از انسانها عادلند» عقیم است، زیرا هر دو مقدمه، جزئیه است و لازم است یکی از دو مقدمه کلّی باشد.

شکل چهارم و شرایط آن

«شکل چهارم» آن است که حد وسط، موضوع در صغری و محمول در کبری باشد، و این دورترین اشکال از ذهن است. ارسطو که مدوِّن منطق است این شکل را (شاید به علت دوری آن از ذهن) در منطق خویش نیاورده است، بعدها منطقیین اضافه کردهاند. شرایط این شکل یکنواخت نیست؛ یعنی به دو صورت میتواند باشد، به این نحو که:

الف. هر دو مقدمه موجبه باشد.

ب. صغری کلّیه باشد.

و یا به این نحو که:

الف. مقدمتین در ایجاب و سلب اختلاف داشته باشند.

ب. یکی از دو مقدمه کلّیه باشد.

برای احتراز از تطویل، از ذکر مثالهای منتج و عقیم خودداری میکنیم، زیرا هدف ما بیان اصول و کلّیات منطق است نه درس منطق. در اینجا خوب است دو بیت معروفی را که چهار شکل را تعریف کرده، برای بهتر به خاطر ماندن آنها ذکر کنیم.