شکل دوم

اگر حدّ وسط در هر دو مقدمه محمول واقع شود «شکل دوم» است.

اگر بگوییم: «هر مسلمانی معتقد به قرآن است. هر کس آتش را تقدیس کند معتقد به قرآن نیست. پس هیچ مسلمانی آتش را تقدیس نمیکند» شکل دوم است.

شکل دوم بدیهی نیست، به حکم برهان اثبات شده که با رعایت شرایطی که ذیلًا ذکر میکنیم منتج است. از ذکر برهان مزبور صرف نظر میکنیم و به شرایط آن میپردازیم.

شرایط شکل دوم

شرایط شکل دوم دو چیز است:

الف. اختلاف مقدّمتین (صغری و کبری) در کیف (یعنی ایجاب و سلب).

ب. کلّیت کبری.

علیهذا اگر دو مقدمه، موجبه یا سالبه باشد و یا اگر کبری جزئیه باشد، قیاس ما منتج نیست. مثلًا: «هر انسانی حیوان است؛ و هر اسبی حیوان است» منتج نیست، زیرا هر دو مقدمه، موجبه است و باید یکی موجبه و دیگری سالبه باشد؛ و همچنین:

«هیچ انسانی علفخوار نیست؛ و هیچ کبوتری علفخوار نیست» منتج نیست، زیرا هر دو مقدمه سالبه است؛ و همچنین «هر انسانی حیوان است؛ و بعضی از اجسام حیوان نیست» عقیم است، زیرا کبرای قیاس، جزئیه است و باید کلّیه باشد.

شکل سوم و شرایط آن

اگر حدّ وسط، موضوع در هر دو مقدمه باشد «شکل سوم» است [1]. شرایط شکل