میخوانیم. نتیجه به نوبه خود از دو جزء اصلی ترکیب شده است: موضوع و محمول.

موضوع نتیجه را اصطلاحاً «اصغر» مینامند و محمول آن را «اکبر» میخوانند و چنانکه میبینیم اصغر در یک مقدمه قیاس سابق الذکر قرار دارد و اکبر در مقدمه دیگر آن.

مقدمهای که مشتمل بر اصغر است، اصطلاحاً «صغرای قیاس» نامیده میشود؛ و مقدمهای که مشتمل بر اکبر است، اصطلاحاً «کبرای قیاس» نامیده میشود.

ولی اگر قیاس به نحوی باشد که «نتیجه» یکجا در مقدمتین قرار گیرد با این تفاوت که با کلمهای از قبیل «اگر»، «هر زمان» و یا «لکن» یا «امّا» توأم است؛ [چنین قیاسی را «قیاس استثنائی» گویند.] مثلًا ممکن است چنین بگوییم:

اگر آهن فلز باشد در حرارت منبسط میشود.

لکن آهن فلز است.

پس در حرارت منبسط میگردد.

قضیه سوم که نتیجه است یکجا در مقدمه اول قرار دارد و به اصطلاح، مقدمه اول یک قضیه شرطیه است و نتیجه قیاس، [تالی] آن شرطیه است.

قیاس استثنائی

بحث خود را از قیاس استثنائی شروع میکنیم. مقدمه اول قیاس استثنائی همواره یک قضیه شرطیه است، خواه متصله و خواه منفصله، و مقدمه دوم یک استثناء است. استثناء به طور کلی به چهار نحو ممکن است صورت گیرد، زیرا ممکن است مقدم استثناء شود و ممکن است تالی استثناء شود، و در هر صورت یا این است که به صورت مثبت استثناء میشود و یا به صورت منفی. مجموعاً چهار صورت میشود:

1. وضع (اثبات) مقدم.

2. رفع (نفی) مقدم.

3. وضع تالی.

4. رفع تالی [1].