است.

اگر موضوع قضیه یک شخص باشد آن قضیه را «قضیه شخصیه» میخوانند مانند: «زید ایستاده است»، «من به مکه رفتم». قضایای شخصیه در محاورات زیاد به کار میروند ولی در علوم به کار نمیروند؛ یعنی مسائل علوم از نوع قضایای کلّیه است.

و اگر موضوع قضیه یک معنی کلّی باشد، این نیز به نوبه خود بر دو قسم است: یا این است که آن کلی خودش از آن جهت که یک کلی است و در ذهن است موضوع قرار داده شده است، و یا این است که آینه قرار داده شده برای افراد.

به عبارت دیگر: کلی در ذهن دو گونه است: گاهی «ما فیهِ ینْظُر» است یعنی خودش منظور ذهن است، و گاهی «ما بهِ ینْظُر» است یعنی خودش منظور ذهن نیست، افرادش منظور ذهن میباشند و مفهوم کلی وسیلهای است برای بیان حکم افراد کلی.

از لحاظ اول مانند آینهای است که خود آینه را میبینیم و تماشا میکنیم، و از لحاظ دوم مانند آینهای است که در آن صورتها را مینگریم.

مثلًا گاهی میگوییم: «انسان نوع است»، «حیوان جنس است». بدیهی است که مقصود این است که طبیعت انسان از آن نظر که در ذهن است و کلی است نوع است، و طبیعت حیوان از آن نظر که در ذهن است و کلی است جنس است، و بدیهی است که مقصود این نیست که افراد انسان و افراد حیوان نوع یا جنساند.

اما گاهی میگوییم: «انسان تعجب میکند»، «انسان میخندد». در اینجا مقصود افراد انساناند یعنی افراد انسان تعجب میکنند، و بدیهی است که در اینجا مقصود این نیست که طبیعت کلی انسان که در ذهن است تعجب کننده است.

قضایای قسم اول- یعنی قضایایی که موضوع آن قضایا طبیعت کلی است و طبیعت کلی از آن جهت که یک کلی است و در ذهن است موضوع قرار داده شده است- «قضایای طبیعیه» نامیده میشود، مثل: «انسان کلی است»، «انسان نوع است»، «انسان اخصّ از حیوان است»، «انسان اعمّ از زید است» و امثال اینها.

قضایای طبیعیه صرفاً در فلسفه الهی که درباره ماهیات تحقیق میشود مورد استعمال دارد ولی در علوم دیگر هیچگاه به کار نمیآیند.

آنجا که طبیعت کلی وسیلهای برای ارائه افراد باشد، به نوبه خود بر دو قسم است؛ مثل این که بگوییم: «انسان عجول است»، «همه انسانها با فطرت توحید زاده