چنین نیست یعنی ذاتش عین هستی و واقعیت است، او بی نیاز از علّت است.

این نکته باید اضافه شود که چرا یک ذات عین هستی است و ذات دیگر عین هستی نیست بلکه هستی عارض بر آن ذات است؟ به عبارت دیگر چگونه است که وجود در ذات واجب عین ذات است و در غیر واجب مغایر با ذات؟ بوعلی در الهیات شفا به این پرسش پاسخ گفته است. میگوید: شدّت وجود و فرط فعلیت، ملاک ماهیت نداشتن است.

سلوک فکری امثال بوعلی به این نحو بوده است که اوّل، فرضیه عقلی انقسام موجود به واجب و ممکن را طرح کردهاند، به حکم امتناع تسلسل به این نتیجه رسیدهاند که سلسله علل باید منتهی شود به علّت نخستین و واجب الوجود. سپس ملاک نیاز و بی نیازی از علّت را طرح کرده و «امکان» را ملاک نیاز و «وجوب» را ملاک بینیازی شمردهاند، و منشأ امکان را ماهیت داشتن و منشأ وجوب را ماهیت نداشتن دانستهاند و در آخر امر منشأ ماهیت نداشتن را شدّت وجود و فرط فعلیت معرفی کردهاند، و طبعا میتوان نتیجه گیری کرد که منشأ ماهیت داشتن ضعف وجود و نقص فعلیت است، ولی البتّه این سخن به هیچ وجه در تعبیرات امثال بوعلی نیامده است.

از نظر متکلّمین که ملاک نیاز به علّت را «حدوث» میدانند، سؤال از علّت، سؤال از پدید آورنده است؛ یعنی وقتی که میگوییم «علّت فلان چیز چیست؟» در حقیقت میخواهیم بگوییم آن عاملی که آن چیز را که زمانی نیست بوده و بعد هست شده ایجاد کرده است، چیست؟ ولی از نظر فلاسفه، سؤال از علّت، سؤال از این است که آن عاملی که «خلأ» ذاتی ماهیت را پر کرده است چیست؟ از نظر فلاسفه، مسأله زمان و سابقه نیستی مطرح نیست.

ولی صدرالمتألّهین در این مورد نظر خاصّی آورده که با نظر متقدّمان مخالف است. صدرالمتألّهین ضمن قبول این که هر حادثی نیازمند به علّت است و هم قبول این که هر ممکن الوجودی نیازمند به علّت است، پس از طرح مسأله «اصالت وجود» به صورت روشن و تأیید و دفاع از آن و قبول اصل وحدت تشکیکی وجود، مدّعی شد که ماهیت به حکم این که اعتباری است، از حریم علّیت و معلولیت و نیازمندی و بی نیازی و موجودیت و معدومیت خارج است و از این نظر مستقلا حکمی ندارد بلکه تابع وجود است؛ آنجا که وجودی علّت است، برای ماهیت آن وجود هم بالتبع علیت اعتبار میشود، و آنجا که وجود معلول است، برای ماهیت آن وجود هم معلولیت