و معلولات او روی جهت خاصّی تکیه میکنند.

متکلّمین به علّت خاصّی- که بعداً توضیح خواهیم داد- تکیهشان از نظر ملاک بی نیازی و کمال ذاتی واجب الوجود بر روی مفهوم «قدیم» و «ازلی» است. تصوّر متکلّمین از ذات حق که ملازم است با بی نیازی و کمال، مساوی است با ذات قدیم و ازلی؛ یعنی ذاتی که همیشه بوده و هیچگاه نبوده که نبوده است. از نظر متکلّمین «قدم» مساوی است با «وجوب وجود» و «امتناع عدم».

ولی جمهور فلاسفه مفهوم «قدیم» را برای معرّفی ذات حق و به دست دادن ملاک بی نیازی و کمال ذاتی حق کافی نمیدانند. از نظر آنها این که «ذات حق قدیم است» مطلب درستی است ولی «قدیم» مساوی با «ذات حق» نیست، مانعی نیست که برخی مخلوقات و معلولات ذات حق نیز قدیم باشند. به عقیده آنها عقول قاهره و همچنین مادّة المواد، هم قدیماند و هم معلول و مخلوق. فلاسفه روی خود مفهوم «وجوب وجود» تکیه میکنند و میگویند واجب الوجود عبارت است از ذاتی که نسبتش با هستی نسبت ضرورت است و عدم بر وی محال است، ولی برای این که ملاکی به دست داشته باشند که چگونه میشود ذاتی اینچنین باشد به این نکته رسیدهاند که واجب الوجود ذاتی است که ذات و ماهیتش عین هستی است و چون هستی را در مرتبه ذات دارد نه در مرتبه زائد بر ذات، پس در مرتبه ذات خود فاقد هستی نیست تا نیازمند به هستی باشد؛ پس «عینیت ذات با هستی» ملاک بی نیازی و کمال ذاتی حقّ است و چون ذاتش عین هستی است و هستی نقیض نیستی است، بر ذات او عدم محال است.

از نظر این فلاسفه، روح سخن درباره «واجب و ممکن» این است که «ممکن» یک موجود مزدوج است از ماهیت و وجود، امّا «واجب الوجود» ذاتی است صرف وجود؛ پس سخن درباره اثبات واجب الوجود برمیگردد به سخن درباره حقیقتی که وجود صرف باشد.

این نظر البتّه از نظریه متکلّمین دقیقتر است.

ولی صدرالمتألّهین بیان دقیقتری دارد. او همان طور که مفهوم «قدیم» را برای معرفی ذات حق و برای به دست دادن ملاک بی نیازی و کمال ذاتی او کافی نمیداند، مفهوم «عینیت ذات و وجود» را نیز کافی نمیداند؛ یعنی این که ذاتی بسیط و موجود صرف باشد دلیل بر وجوب وجود و غنا و بی نیاز مطلق بودن نیست. این که ذات عین