درست حرکت کردن ذهن را نشان میدهد». درست حرکت کردن ذهن چیزی جز درست ترتیب دادن و درست شکل و صورت دادن به معلومات نیست.

پس کار منطق این است که حرکت ذهن را در حین تفکر تحت کنترل خود قرار میدهد.

خطای ذهن

ذهن آنگاه که تفکر میکند و اموری را مقدمه برای امری دیگر قرار میدهد ممکن است صحیح عمل کند و ممکن است دچار خطا گردد. منشأ خطا یکی از دو امر ذیل ممکن است بوده باشد:

1. آن مقدماتی که آنها را پایه قرار داده و معلوم فرض کرده خطا و اشتباه باشد؛ یعنی مقدماتی که مصالح استدلال ما را تشکیل میدهد فاسد باشد.

2. نظم و شکل و صورتی که به مقدمات داده شده غلط باشد؛ یعنی هر چند مصالح استدلال ما صحیح و درست است ولی شکل استدلال ما غلط است.

یک استدلال در عالم ذهن مانند یک ساختمان است. یک ساختمان آنگاه کامل است که هم مصالحش بیعیب باشد و هم شکل ساختمان روی اصول صحیح ساختمانی باشد. هر کدام از اینها اگر نباشد آن ساختمان قابل اعتماد نیست. مثلًا اگر گفتیم «سقراط انسان است، و هر انسانی ستمگر است، پس سقراط ستمگر است» این استدلال ما از نظر شکل و صورت صحیح است اما از نظر ماده و مصالح فاسد است زیرا آنجا که میگوییم «هر انسانی ستمگر است» درست نیست. اما اگر بگوییم «سقراط انسان است، سقراط عالم است، پس انسان عالم است» ماده و مصالح استدلال ما صحیح است [ولی] شکل و نظام آن منطقی نیست، لهذا نتیجه غلط است.

این که چرا شکل و نظامْ منطقی نیست، بعداً در باب قیاس روشن خواهد شد.

خطا سنجی منطق ارسطویی منحصراً مربوط است به شکل و صورت استدلال، اما سنجش خطای مادّه استدلال از عهده منطق ارسطویی خارج است. لهذا منطق ارسطویی را «منطق صورت» مینامند. اما آیا منطقی در جهان به وجود آمده که خطا سنج ماده و مصالح استدلال باشد یا نه، مطلبی است که بعداً در باب قیاس در این باره بحث خواهیم کرد.