میکنند رابطه غایت و ذی غایت را صرفا در ذهن فاعل جستجو میکنند [1]. در مصنوعات بشری چنین است؛ یعنی هیچ گونه رابطه ذاتی و طبیعی میان مصنوع و میان غایت و نتیجهای که از آن منظور است وجود ندارد. مثلًا بشر صندلی را برای نشستن میسازد؛ یعنی مقداری چوب را تراش میدهد و صاف میکند و به طرز خاصّی به هم پیوند میدهد تا شکل مخصوصی پیدا کند برای آنکه روی آن بنشینند. در اینجا طبیعت ذاتی چوب نیست که به سوی صندلی شدن حرکت کرده باشد و صندلی شدن از نظر طبیعت چوب کمال و فعلیت و درجه عالیتری از هستی به شمار نمیرود؛ هیچ گونه رابطه ذاتی میان چوب و صندلی شدن وجود ندارد، بلکه این بشر است که با نیروی خود (که نسبت به نیروی داخلی چوب یک نیروی خارجی است) این شکل را به صندلی میدهد. رابطه شکل صندلی با استفادهای که از آن میشود و «علّت غائی» آن نامیده میشود رابطهای است که فقط ذهن صانع و فاعل، آن را به وجود آورده است و این رابطه از نظر ذهن صانع و فاعل صادق است که آن شکل را برای این استفاده به وجود آورده است نه از نظر طبیعت خود شکل و واقعیت آن استفاده.

اکنون میگوییم حکما معمولا «غایت» را به دو معنی تفسیر میکنند:

الف. «ما الیه الحرکة» یعنی چیزی که حرکت به سوی اوست. این همان است که اکنون توضیح دادیم.

ب. «مالاجله الحرکة» یعنی چیزی که حرکت به خاطر اوست. ممکن است تصوّر شود که این معنی همان است که عامّه مردم معمولا درباره غایت تصوّر میکنند، که رابطه غایت و ذی غایت را در ذهن فاعل جستجو میکنند و به عبارت دیگر با مصنوعات بشری قیاس میکنند.

ولی این تصوّر غلط است. چنین تصوّری در کار نیست. مقصود حکما این نیست که غایات طبیعی از آن جهت غایت به شمار میروند که فاعل کل، آنها را به خاطر یک شیء بخصوص به وجود آورده است بدون آنکه میان غایت و ذی غایت رابطه ذاتی