وجود ذهنی (یعنی همان تصوّر ذهنی فایده قلم) انسان را خریدار میکند، و از طرف دیگر وجود خارجی فایده قلم همان استفادههایی است که از آن در هنگام نوشتن میشود. این استفادهها مولود و معلول خریدن است. پس انسان به وسیله خریدن که فعل خود اوست فایده را برای خود ایجاد میکند. علیهذا صحیح است که بگوییم:

علّت غائی به حسب وجود ذهنی، علّت علّت فاعلی است و به حسب وجود خارجی، معلول آن است.

2. مطلب دوم : حرکت قسری نه دائمی است نه اکثری

این مطلب به حرکت قسری مربوط است و مقصود این است که حرکت قسری در جهان وجود دارد ولی دوام ندارد همچنانکه اکثریت ندارد و به ندرت اتّفاق میافتد.

اکنون ببینیم حرکت قسری چیست؟

حکما میگویند حرکت بر دو قسم است: طبعی و قسری [1]، زیرا جسمی که حرکت میکند یا این است که به طبع خود حرکت میکند یا نه؛ یعنی یا این است که اگر او را به حال خود واگذارند و هیچ عاملی بر او اثر نکند باز به حکم یک تمایل ذاتی و یک نیروی داخلی حرکت میکند، و یا این است که حرکت مورد نظر را تحت تأثیر یک عامل بیرونی انجام میدهد. نوع اوّل را «حرکت طبعی» و نوع دوم را «حرکت قسری» مینامند. درباره نوع دوم میگویند همیشه موقّتی است و هیچگاه به صورت یک جریان دائم و همیشگی نخواهد بود.

حرکت طبیعی یا به این نحو است که اگر شیء را به حال خود بگذاریم- یعنی هیچ نیرویی از خارج بر وی وارد نیاید- او تنها با طبع خودش آن حرکت را انجام میدهد، و یا به این نحو است که لو خلّی و طبعه- یعنی با طبع خود- آن حرکت را نمیکند بلکه در اثر یک ضربه خارجی آن حرکت را انجام میدهد. قسم اوّل، حرکت طبعی است و قسم دوم، حرکت قسری (حرکت ارادی نیز یا بالرضا است یا بالاجبار).