[1] جسم را از مادّه و صورت، انضمامی بدانیم؛ امّا بنا بر ترکب اتّحادی، این مطلب درست نیست گو اینکه صدرالمتألّهین میخواهد این معنی را حتّی بنا بر ترکب اتّحادی توجیه کند و میتوان گفت عدم معقول بودن نظریه بالا خود دلیل عدم صحّت نظریه ترکیب انضمامی است.

و البتّه اگر نظریه بالا در مورد مادّه و صورت صحیح باشد قهراً شبیه آن را در مورد فاعل و غایت نیز باید گفت.

در مورد فاعل و غایت، یک مطلب دیگر نیز هست و آن اینکه صورت ذهنی غایت را اگر با قوای علمی فاعل بسنجیم، بالضروره نسبت آنها همان نسبت مادّه و صورت است ولی اگر با قوای شوقیه و محرّکه فاعل بسنجیم دیگر نسبت آنها نسبت مادّه و صورت نیست بلکه نسبت فاعل به فعل است.

مطلب سوم

چنین به نظر میرسد که بعد از شناختن علل خارجی و علل داخلی، رابطه و نسبت آنها با یکدیگر واضح است، زیرا چنانکه دانستیم علل داخلی همان اجزاء تشکیل دهنده معلول میباشند، پس عین معلولاند و امّا علل خارجی به وجود آورندگان معلولاند، پس معلول اثر آنهاست؛ و قهراً مباین یکدیگرند؛ یعنی نه علّت داخل در وجود معلول است و نه معلول در وجود علّت داخل است. در مثال معروف نجّار و صندلی، نجّار غیر از صندلی و صندلی غیر از نجّار است.

چیزی که هست این نکته را باید دانست که در مصنوعات بشری، فاعل همواره فاعل صورت است نه فاعل مادّه؛ مثلًا نجّار به وجود آورنده صورت صندلی یعنی هیأت مخصوص آن میباشد، امّا مادّه صندلی که چوب است اثر و فعل نجّار نیست.

و امّا اینکه در مصنوعات طبیعی چطور است و آن قوایی که بر طبیعت حکومت میکنند و تغییرات ایجاد میکنند و دائما نو و کهنه میکنند چگونه است، و آیا جهان همواره مادّه ثابتی دارد که قوای سازنده جهان فقط تغییر شکل و تغییر فرم و صورت به آن میدهند و یا اینکه حتّی مادّه اوّلی جهان نیز مولود همان قوایی است که صورتها را