تمامیت مادّه به صورت است، خواه آنکه مادّه سابقه را با صورت مفروض حاضر در نظر بگیریم (مثلًا تخم مرغ را، که مادّه جوجه است، نسبت به جوجه در نظر بگیریم) و خواه آنکه مادّه حاضره را نسبت به صورتی که بالفعل متلبّس به آن صورت است در نظر بگیریم (مثل مادّهای که در جوجه است نسبت به صورتی که در خود جوجه است). امّا نسبت به مادّه سابقه بسیار واضح است که هر صورت لا حق مکمّل و متمّم مادّه سابقه است؛ و نسبت به مادّه حاضره نیز به عقیده قوم چنین است، ولی این مطلب به بحث طولانی نیاز دارد که میباید بنا بر هر یک از دو نظریه اتّحادی و انضمامی مورد مطالعه و بررسی قرار گیرد.

2. رابطه علّت غائی و علّت فاعلی

پس از اینکه نحوه ارتباط علّت مادّی و علّت صوری را بیان کردیم، اکنون به قسمت دوم از سؤال دوم یعنی چگونگی رابطه علّت غائی و علّت فاعلی میرسیم.

در مورد اینکه رابطه علّت غائی و علّت فاعلی چیست، پاسخ این است که علّت غائی و علّت فاعلی نیز مانند علّت مادّی و علّت صوری نوعی وحدت دارند؛ به این معنی که در برخی از موارد، فاعل به منزله [مادّه] غایت و غایت به منزله صورت فاعل است، پس علّت غائی مکمّل و متمّم علّت فاعلی است، و به همین دلیل در شعری که قبلًا گذشت (آنجا که گفته شد: «و للوجود الفاعلی التّمامی») علّت غائی به نام «علّت تمامی» خوانده شد.

بلی، معمولًا حکما چنین اظهار میدارند که مادّه همواره قائم و متّکی به صورتی است که متناوبا و متبادلا و یا اتّصالا همراه اوست، و ادّعا میکنند که نسبت صورت به مادّه نظیر نسبت فاعل به فعل است، و لهذا گاهی صورت را «فاعل مادّه» میخوانند که در عین اینکه فاعل است مقارن نیز هست [1]، و گاهی صورت را «شریکة العلّة» و «شریکة الفاعل» میخوانند. ولی این نظریه مبتنی بر این اصل است که ما ترکب

[همچنین] رجوع شود به اسفار، جلد اوّل، باب «علّت و معلول» فصلهای اوّل.