مجموع آنکه صورت است «علّت صوری» و آنکه مادّه است «علّت مادّی» خوانده میشود.

ما در پاسخ میگوییم: گذشته از اینکه با این فرض، معنای مادّه آن نیست که حاجی و دیگران تعریف کردهاند و گفتهاند مادّه هر چیزی حامل استعداد همان چیز است، به این حساب از نظر دیگر هم هر چند مورد قبول اکابر است ولی صحیح نیست، زیرا مادّهای که همراه این صورت است، در حقیقت این مرکب دخالت ندارد و آن مادّهای که دخالت دارد همان است که اکنون تبدیل به صورت شده است و چنین نیست که هنگامی که میگوییم استعداد تبدیل به فعلیت میشود صرفا یک عرضی (استعداد) تبدّل یافته باشد و مادّه حامل آن همچنان محفوظ مانده باشد، بلکه حقیقت آن مادّه تبدّل یافته است [1].

و شاید این اشتباه که فرض شده مادّه همراه صورت، جزء حقیقت مرکب است، از مثالهای ابتدائی مصنوعات بشری از قبیل میز و صندلی ناشی شده است چون دیدهاند که در این مثالها مادّه چوب را نمیتوان خارج از حقیقت میز یا صندلی فرض کرد. امّا اندکی توجّه به اینکه این مثالها مثالهای ابتدائی است و مصداق واقعی نیست، این اشتباه را رفع میکند.

شاید هم این اشتباه از قیاس گرفتن مرکب حقیقی به مرکب اعتباری پیدا شده است. مثلًا نماز یک مرکب اعتباری است که از اجزائی نظیر تکبیر و قیام و قرائت و غیره مرکب شده و همه اجزاء، موجودات بالفعل هستند و در عرض یکدیگرند و هر جزء منتفی شود کل منتفی است یعنی قابل اعتبار نیست.

و ممکن است این اشتباه از قیاس گرفتن این نوع ترکیب که ترکیب به اصطلاح فلسفی است با مرکبات علمی و طبیعی که در علوم طبیعی تشخیص داده میشود پیدا شده باشد مثل ترکب آب از اکسیژن و هیدروژن. در مرکبات طبیعی باید ابتدا دو جزء یا بیشتر بوده باشند و در یکدیگر فعل و انفعال کنند تا حقیقت دیگری پیدا شود، هر یک از اجزاء را اگر حذف کنیم آن حقیقت، دیگر پیدا نمیشود.