اقتضای عدم نداشتن، خواه اقتضای وجود باشد یا نباشد؛ همین که چیزی اقتضای عدم نداشت گفته میشود ممکن است. امکان به این معنی فقط نقطه مقابل امتناع است. علیهذا هر چیزی که ممتنع نیست ممکن است به امکان عامّ، خواه واجب و ضروری باشد یا ممکن به امکان خاص. پس امکان به آن معنی، اعمّ است از امکان ذاتی (امکان خاص) و از ضروری ذاتی. در عرف عام هر وقت کلمه «امکان» اطلاق میشود همین مفهوم عام مراد میشود.

امکان به معنی دیگر نیز گفته میشود که اخصّ از امکان خاصّ است. برای توضیح این معنی از امکان، لازم است دو قسم از ضرورت را توضیح دهیم.

منطقیین میگویند ضرورت بر دو قسم است: یا ذاتی است و یا وصفی؛ یعنی اگر رابطه محمولی با موضوعی «ضروری» باشد یا از آن جهت است که ذات موضوع قطع نظر از هر قید و شرط اضافی ایجاب میکند محمول را، و یا در صورت یک قید و شرط اضافی آن را ایجاب میکند. قسم اوّل «ضرورت ذاتی» است و قسم دوم «ضرورت وصفی». مثلًا رابطه عدد 4 با جفت بودن ضروری است و ذات موضوع قطع نظر از هر قید و شرطی ایجاب میکند محمول را؛ یعنی عدد 4 از آن جهت که عدد 4 است ایجاب میکند جفت بودن را بدون دخالت هیچ شرطی و قیدی، پس ضرورتی که در اینجا هست ضرورت ذاتی است. امّا یک معدود خاص، مثلًا گردو یا تخم مرغ، به خودی خود ایجاب نمیکند که جفت باشد، بلکه به شرط چهار بودن یا شش بودن و امثال اینها ایجاب میکند که جفت باشد. پس ضرورتی که اینجا هست ضرورت وصفی و شرطی است.

از طرف دیگر هر جا که ضرورت وصفی باشد امکان ذاتی هم هست؛ یعنی ذاتی که به واسطه یک قید و شرط اقتضا میکند محمول معینی را، قطعا قطع نظر از آن قید و شرط چنین اقتضائی ندارد بلکه لا اقتضاء است، پس با قطع نظر از آن قید و شرط امکان ذاتی دارد.

در مثال بالا گردو یا درخت به حسب ذات خود امکان ذاتی دارد که جفت باشد ولی با قید چهار یا شش یا دو و یا هشت بودن ایجاب میکند جفت بودن را.

حالا اگر رابطه موضوعی با محمولی چنان باشد که نه ذات موضوع به تنهایی ایجاب کند محمول را و نه ذات موضوع به اضافه یک قید و شرطی چنین اقتضائی بکند، یعنی نه ضرورت ذاتی در کار باشد و نه ضرورت وصفی، در اینجا میگوییم رابطه