مشمشة بل اوجدها» (خدا زرد آلو را زرد آلو نکرد بلکه زرد آلو را ایجاد کرد) ناظر به همین مطلب است؛ یعنی ناظر به عدم منافات ضرورت ذات از برای ذات با احتیاج ذات در موجودیت به علت است و قهراً منافاتی نیست که ثبوت ذات از برای ذات چون ضروری است دائم باشد ولی موجود بودن ذات موقّت بوده باشد. در مورد هر موجودی که ما فکر میکنیم و رابطه آن موجود را با ذاتیات آن موجود میسنجیم این رابطه، ضروری و دائم است و در عین حال منافات ندارد که رابطه این شیء با موجودیت، نه ضروری باشد و نه دائم. در اینجا ممکن است این سؤال پیش بیاید که «دوام» عبارت است از اینکه چیزی در همه زمانها بوده باشد یعنی منطبق بشود [بر] رشته لایتناهی زمان، و در صورتی که وجود یک شیء، موقّت باشد چگونه ممکن است که ذاتیات این شیء برای این شیء، دائمی و در همه زمانها ثابت باشد؟ آری، اگر ما قائل باشیم به ثبوت معدومات ممکنه و به ماهیت منفک از وجود خارجی و ذهنی، ممکن است گفته شود که رفع اشکال میشود ولی اوّلا ماهیت منفک از وجودین، به اقرار جمیع حکما غلط است و ثانیا این اشکال در مورد ممتنعات هم جاری است زیرا این ضرورت و این دوام در مورد ممتنعات هم هست، مثل ضرورت امتناع تحقّق برای «تناقض» و ضرورت امتناع تحقّق «شریک الباری» و امثال اینها.

اکنون در جواب این اشکال میگوییم که هر چند آنچه از ظاهر کلمات منطقیین و مخصوصا متأخّرین آنها نمودار میشود این است که دوامی که «جهت» قضایاست عبارت است از اشغال جمیع زمانهای لایتناهی و لهذا میبینیم که تنها به حرکت فلک و احیانا به حرکت جوهری اجسام مثال میزنند، ولی میتوان گفت که معنای «دوام» این نیست و چون در قضیه دائمه، «دوام مادام الذات» مقصود است پس معنای دوام این است که مادامی که ذات موضوع موجود است این محمول از برای موضوع همیشه ثابت است؛ یعنی همیشگی، همیشگی نسبی است نه همیشگی مطلق. مثلًا در مثال معروف «خاصیت سفیدی، زدن چشم است»- که به «تفریق بصر» تعبیر میشود- میتوانیم بگوییم هر سفیدی برای چشم زننده است همیشه، و البته معنایش این است:

مادامی که سفیدی موجود است همیشه خاصیت زنندگی موجود است. در مقابل، در قضیه عرفیه عامّه، «ثبوت مادام الوصف» است نه مادام الذات، و بعلاوه به وجه دیگری در مطلق قضایای دائمه، همیشگی به معنای مطلق نه نسبی- یعنی همیشگیای که جمیع زمانها را اشغال کند- موجود است و آن همیشگی در صدق است؛ یعنی وقتی که