مثلًا خاصیت مساوی بودن سه زاویه مثلّث با دو قائمه و امثال اینها.

جعل تألیفی فقط در موردی ممکن است محقّق شود که یک شیء نسبتش با وجود صفتی و عدم آن صفت علی السّوی باشد؛ در این صورت واجد شدن آن شیء آن صفت را محتاج به وجود علّت خارجی است، مثل حرکت کردن یک جسم معین در یک جهت معین، که جسم در ذات خود نه اینطور است که باید این حرکت بالخصوص را انجام بدهد و نه اینطور است که باید انجام ندهد؛ در این صورت اگر جسم آن حرکت بالخصوص را پیدا کرد قطعا مستند به یک علّت خارجی است. و البته ممکن نیست که بگوییم علّت این صفت غیر ذاتی خود جسم است زیرا خلف است و خلاف مفروض ماست که گفتیم این صفت از لوازم ذات موصوف نیست، و به تعبیر دیگر اتّحاد فاعل و قابل در فعل و قبولهای خارجی و عینی محال است.

به همین دلیل است که اگر ببینیم جسمی حرکت میکند، مثلًا اتومبیل راه میرود یا ستارگان در مدارهای بالخصوص حرکتهای معینی را انجام میدهند و یا یک ذرّه در داخل یک اتم به نحو خاص حرکت میکند، از خود میپرسیم که چرا حرکت میکند؟

این «چرا» سؤال از علّت است و به تعبیر دیگر سؤال از جعل تألیفی و علّت تألیفی قضیه است. ولی ما هرگز از خود یا دیگران نپرسیدهایم که «چرا عدد 4 زوج است و عدد 5 فرد؟» یا نپرسیدهایم که «چرا سه زاویه مثلّث کمتر یا بیشتر از دو قائمه نیست؟» [1] و اساساً ذهن، خود را نیازمند به این سؤال نمیداند زیرا میداند همان 4 بودن کافی است برای زوج بودن و همان مثلّث بودن کافی است برای مساوی بودن زوایای مثلّث با دو قائمه.

و به تعبیر دیگر یک وقت هست که برای یک چیز دو راه باز است: میتواند در این راه برود و میتواند به آن راه دیگر برود؛ در اینجا اگر در یک راه بالخصوص رفت قطعا یک علّت خاصّی از خارج دخالت کرده است. مثلًا اگر در یک سطح مستوی، دایرهای را فرض کنیم و گلولهای را روی نقطه مرکزی این دایره فرض نماییم، به هر تعداد شعاع که از مرکز دایره به محیط بتوان فرض کرد، خطّ سیر برای این گلوله نیز فرض میشود، بنابراین اگر این گلوله یکی از شعاعها را در حرکت خود انتخاب کرد قطعا یک علّت خارجی (گو اینکه ما نتوانیم او را تشخیص بدهیم) وجود داشته است؛ ولی در