مماثل امری است ممکن و مورد اتّفاق همه فرق، امّا آنچه را متکلّمین میگویند و مورد قبول حکما و فلاسفه نیست اعاده عین معدوم است که امری است محال و غیر ممکن. اکنون از متکلّمین میپرسیم اگر علاوه بر مسأله ایجاد مماثل، اعاده معدوم نیز ممکن باشد پس چه فرقی وجود دارد بین معاد و مماثل؟ اگر قدرتی یافت شد و خواست که این هر دو کار را انجام دهد: یکی اینکه عین معدوم را باز گرداند و دیگر اینکه مماثل آن را ایجاد کند، چه فرقی بین این دو کار وجود دارد؟ در حقیقت فرقی وجود ندارد و آن کاری که پنداشته شده است اعاده معدوم است در واقع همان ایجاد مماثل است.

دلیل سوم

اگر فرضاً دست خود را از سمت راست به سمت چپ به طور افقی حرکت دهید این حرکت در یک زمان معینی وجود پیدا کرده و پس از آن معدوم میگردد.

اکنون اگر همین عمل را تکرار کنیم حرکت دوم غیر از حرکت اوّل است. پس حرکت اوّل اعاده نشده است، زیرا معنی اعاده معدوم این است که حرکت دوم عین حرکت اوّل باشد نه تکرار آن و یا مثل آن، و چون حرکت دوم در زمانی واقع شده است غیر از زمانی که حرکت اوّل در آن واقع شده است پس حرکت دوم غیر از حرکت اوّل است، زیرا زمان چیزی نیست که بتوان شیء را از یک زمان برداشت و در زمان دیگر قرار داد. چنین چیزی محال است. زمان حرکت قابل تعویض و جابجایی نیست. پس هنگامی که زمان یک حرکت غیر از زمان حرکت دیگر است خود آن دو حرکت نیز غیر یکدیگرند. لهذا در مورد اموری که از مقوله حرکت هستند، یعنی زمان جزئی از خود آن امور است، اعاده معدوم معنی ندارد.

روی این اصل است که تمام اشیائی که در «زمان» قرار میگیرند اعاده معدوم در مورد آنها امکان ندارد، زیرا اعاده چنین موجودی مستلزم این است که زمان آن نیز اعاده شود و حال آنکه نفس زمان قابل بازگشت و اعاده نیست. کسانی که به اعاده معدوم در مورد امور زمانی قائل شدهاند پنداشتهاند که اشیائی که در زمان قرار گرفتهاند بیگانه از زمان هستند و آنها را همچون آبی فرض کردهاند که در ظرفی قرار داشته باشد و سپس آن ظرف را عوض کنند؛ پنداشتهاند که انسان در لحظه دوم همان