ثانوی همان ایجاد اوّلی است؟ مسلّم است که ایجاد ثانوی که در زمان بعد صورت میگیرد غیر از ایجاد اوّلی است یعنی دو ایجاد است نه یک ایجاد، زیرا اگر ایجاد ثانوی همان ایجاد اوّلی باشد اعاده معنی ندارد و یا لازم میآید که در هر جا ایجادی صورت گیرد اعاده معدوم شده باشد یعنی هر وجود ابتدائی را اعاده بدانیم.

اکنون که ایجاد ثانوی غیر از ایجاد اوّلی است وجود ثانوی هم غیر از وجود اوّلی است، زیرا محال است که ایجاد دو تا باشد و وجود یکی، زیرا حکما گفتهاند- و ما نیز در پاورقیهای اصول فلسفه [1] با بیان واضح و مشروح ثابت کردهایم- که ایجاد عین وجود است [2]، پس اگر ایجاد دو تا شد وجود هم دوتاست و اگر وجود دو تا شد عدد هم دو تاست یعنی وحدتی بین موجود اوّلی و موجود ثانوی برقرار نیست؛ پس آنچه را فرض کردهایم، اعاده عین موجود اوّلی نیست بلکه ایجاد مماثل اوست. آری، اگر ملاک هویت و وحدت را چیزی غیر از «وجود» بدانیم این برهان تمام نیست ولی ما گفتیم که این برهان مبتنی بر نظریه «اصالت وجود» است و بعلاوه بیان کردیم که این نظریه که ذات شیء قطع نظر از «وجود»، مناط هویت و تشخّص است نظریه بسیار سخیفی است. حاجی سبزواری نیز میگوید:

یعنی: و (اگر اعاده معدوم ممکن باشد) جایز است که مماثل معدوم ابتدائا ایجاد شود و حال آنکه عدم امتیاز (بین مماثل و معاد) چنین امری را باطل میکند. به عبارت دیگر اگر اعاده معدوم ممکن باشد لازم میآید که فرقی بین «اعاده معدوم» و «ایجاد مثل معدوم» نباشد، زیرا متکلّمین معتقدند که غیر از مسأله ایجاد مماثل، مسأله دیگری به نام «اعاده معدوم» نیز وجود دارد. امّا از نظر حکما ایجاد مماثل محال نیست؛ یعنی میتوان مثل و مانند شیء معدوم را پس از انعدام ایجاد کرد و مسلّم است که ایجاد ثانوی غیر از ایجاد اوّلی است و وجود ثانوی نیز از نظر زمان و مکان غیر از وجود اوّلی است امّا از سایر جهات، وجود اوّلی و وجود ثانوی با یکدیگر مشابهاند. پس ایجاد