نقد نظریه معتزله

هر دو نظریه معتزله (که در ضمن مسأله اول و مسأله دوم بیان شد) واضح البطلان است و لذا ارزشی ندارد که کسی در مقام برهان برآید، زیرا معدوم از آن جهت که معدوم است منشأ هیچ اثری نیست و هیچ گونه کینونت و واقعیت و نفس الامریت ندارد، و نیز محتاج به برهان نیست که اثبات شود که یک چیز نمیتواند نه موجود باشد و نه معدوم، زیرا در محلّ خود ثابت شده است که «امتناع ارتفاع نقیضین» و همچنین «امتناع اجتماع نقیضین» اوّل الاوائل و ابده البدیهیات است. تنها چیزی که در اینجا سخن گفتن درباره آن ارزش دارد پاسخ به شبهههایی است که این دسته از متکلّمین را در بن بست قرار داده و ناگزیرشان ساخته است که چنین نظریههای واضح البطلانی را ارائه دهند. امّا پیش از مطرح کردن این شبهات، بحث دیگری را به عنوان مقدّمه بیان میکنیم و آن اینکه چگونه میشود که برخی از علما و دانشمندان که در فضل و دانش آنها هیچ گونه شک و تردیدی نیست گاهی به نظریاتی معتقد میگردند که بطلان آن نظریات حتی برای انسانهای عادی نیز واضح و آشکار است؟ پاسخ آن است که چنین امری باعث تعجّب و شگفتی نیست، زیرا علما و دانشمندان همچون رهروانی هستند که مسافت بسیاری از راه پر پیچ و خم کوهستان را برای رسیدن به قلّه کوه طی کردهاند و لذا لغزش آنان به همان اندازه بزرگ و خطرناک است و ای بسا به درّه هولناکی سقوط کنند [1]، امّا افراد عادی که به چنین سقوطی دچار نمیشوند و

الف. در قرآن مجید آمده است:

أفی اللّه شک فاطر السّموات و الارض (ابراهیم/ 10): آیا در ذات خدا که فاطر آسمانها و زمین است شک دارید؟

مراد این است که در این موضوع، جای هیچ گونه شک و ریبی نیست، زیرا بشر با همان فطرت اصیل و عمومی خود این مطلب را درک میکند و آن قدر این موضوع واضح و آشکار است که شک و تردید در آن راه ندارد.

اکنون اگر کسی بگوید «پس چرا اینهمه مردم در این موضوع و یا موضوعاتی نظیر آن شک میکنند و حتی برخی منکر این حقیقت روشن شدهاند؟» در پاسخ میگوییم: شک و شبهه در این گونه مسائل به خاطر برخورد به بن بستهایی است که نتوانستهاند از آن بنبستها خارج شوند و نیز حاضر نشدهاند که به نادانی و عدم آگاهی خود اعتراف کنند. بشر در مسأله «خدا» از باب اینکه در بین مخلوقات به جستجو و کاوش پرداخته و مثلًا در باب عناصر تحقیق کرده، مرکبات را تجزیه کرده و به این مطلب رسیده که بیش از چهار عنصر اصلی آب و هوا و خاک