نیست که بعضی را جوهر و بعضی را عرض بدانیم و مخصوصا در صور معقوله هیچ خصوصیتی نیست که منشأ عرض بودن آنها واقع شود.

طرز فکر قائلین به اتّحاد عاقل و معقول

با طرز فکر قائلین به تعدّد عاقل و معقول آشنا شدیم. اکنون ببینیم طرز فکر طرفداران نظریه اتّحاد عاقل و معقول چگونه است. اینان در عین اینکه نفس را حقیقتی صاحب مراتب میدانند قائل به تعدّد و تکثّر بین نفس و قوای نفسانی و صور ادراک شده نیستند؛ یعنی در عین اینکه یک نوع کثرت تشکیکی برای حقیقت نفس قائل هستند ولی به این نوع کثرت که سه شیء مجزّا و مستقل، یکی به عنوان جوهر و معروض و یکی به عنوان عرض و سومی به عنوان ابزار و وسیله، وجود داشته باشند قائل نیستند، بلکه مدّعی هستند که: اوّلا جوهر ذات نفس با قوای نفسانی تباینی ندارد؛ یعنی نفس با مجموع قوای نفسانی یکی است، و ثانیا نسبت هر قوّه به صورت ادراکی مانند نسبت مادّه است به صورت (و نه مانند نسبت معروض به عرض) یعنی چنین نیست که نفس یا قوّه نفسانی یک امر متحصّل تامّ التحصّل است و عرضی را میپذیرد، بلکه نفس با پذیرفتن هر صورت مدرکه در هر مرتبه از مراتب ادراکی عین آن صورت میشود، و یا به عبارت دیگر نفس به آن «صورت» مستکمل میشود، و یا به عبارت سوم صور مدرکه کمال اوّلی نفس به شمار میروند نه کمال ثانوی آن.

بنابر این، تشبیهی که قبلًا گفته شد که نفس به منزله درختی است و قوای نفسانی به منزله شاخههای این درخت است، درست نیست و اساساً در اینجا تنه و شاخهای وجود ندارد. تشبیه نزدیکتر به واقع این است که نفس را در مرتبه عقل هیولانی به منزله نطفهای فرض کنیم که مرحله به مرحله متکامل میشود با این تفاوت که نفس یک حقیقت تشکیکی و صاحب مراتب است.

اکنون که با طرز فکر منکرین و طرفداران اتّحاد عاقل و معقول آشنا شدیم نوبت آن است که ببینیم هر یک از این دو گروه چه دلائلی دارند.