برهان معروفی که در باب اثبات تجرّد نفس دارد و به نام برهان «انسان معلّق در فضا» نامیده میشود بر همین اساس اتّحاد عقل و عاقل و معقول (و یا علم و عالم و معلوم) در مورد علم شیء به ذات خود میباشد [1].

مقدّمه چهارم

شکی نیست که پس از آنکه انسان چیزی را که تعقّل نکرده بود تعقّل میکند و به آن آگاه میشود بین انسان و آن امر معقول رابطهای به وجود میآید. این رابطه صرف اضافهای خارج از وجود علم نیست که عارض بر علم شده باشد، بلکه «اضافه و نسبت علم به عالم» و «وجود علم» یکی است، به این معنی که حصول این معقول از برای عاقل، جدا از وجود معقول و وجود عاقل نیست؛ یعنی اینطور نیست که قبلًا چیزی موجود باشد به نام «نفس» و چیز دیگری موجود باشد به نام «تعقّل» و «معقول» و ایندو دو موجود مستقلّ از یکدیگر باشند و فقط بین آنها نسبتی زائد بر وجود هر دوی آنها پیدا شده باشد. مثلًا ظرفی را فرض کنید که به تدریج در آن دانههای گندم ریخته شود. شک نیست که این ظرف و این دانههای گندم دو موجود مستقلّ هستند و فقط رابطه آنها این است که گندمها در ظرف قرار گرفته است و ظرف، مکان عرفی (و نه مکان به اصطلاح فلسفی) گندمها به شمار میرود. پیش از آنکه گندمها در ظرف ریخته شود ظرف همان ظرف و گندمها هم همان گندمهاست و پس از ریختن نیز هر یک از آندو همان است که قبلًا بود؛ و نیز پس از اینکه گندمها را از ظرف خارج کنیم هیچیک از آندو در تحقق به یکدیگر نیازمند نخواهند بود، بلکه هر یک از آندو چه قبل از

حقیقت این است که در علم حضوری همواره عالم و معلوم یکی است؛ یعنی عالم در مرتبه معلوم است و به عبارت دیگر معلوم در مرتبه ذات خود، علم و عالم است و نیز عالم در مرتبه ذات خود یک نوع اتّحادی با معلوم در مرتبه ذاتیه دارد.