مقدّمه اول

در مورد هر ادراکی ذهن ما ابتدا سه عامل را تشخیص میدهد که عامل اوّل «مدرک» یا ادراک کننده، عامل دوم «مدرک» یا ادراک شده، و عامل سوم خود «ادراک» است.

به عنوان مثال مفهوم «فضا» را در نظر بگیرید؛ در ابتدا چنین به نظر میرسد که در حین عمل ادراک سه عامل دخالت دارد: اوّل خود ما که ادراک کننده هستیم، دوم فضا که به ادراک ما درآمده است و سوم خود عمل ادراک که حالتی است از احوال ما. این امور سه گانه به حسب اصطلاح و به ترتیب «عاقل»، «معقول» و «عقل» نامیده میشوند.

این توهّمی است که ممکن است در ابتدا برای هر کسی پیدا شود، ولی شک نیست که در مورد هر تعقّل و ادراکی واقعاً سه عامل به معنی سه واحد وجود ندارد، زیرا مقصود ما از معقول وجود خارجی آن نیست بلکه وجود آن در ظرف ذهن است- مثل وجود مفهوم فضا در ظرف ذهن- و قبلًا آنجا که نظریه فاضل قوشچی را رد کردیم ثابت کردیم که ادراک و مُدرَک و به تعبیر دیگر علم و معلوم و به تعبیر سوم عقل و معقول در ظرف ذهن دو وجود ندارند، بلکه در ظرف ذهن علم عین معلوم و عقل عین معقول است؛ و اگر به وجود خارجی فضا احیاناً «معقول» و «معلوم» اطلاق شده است مقصود معقول و معلوم بالعرض است نه معقول و معلوم بالذات.

پس عقل و معقول در ظرف ذهن یقیناً دو واحد نیستند و در این مسأله بحثی نیست. امّا باقی میماند این مطلب که آیا عاقل (یعنی عاملی که او را به عنوان «عاقل» خواندیم) با معقول- که عین عقل است- عینیت دارد یا نه؟ یعنی آیا عاقل و معقول مجموعاً یک واحد را تشکیل میدهند و اختلاف ایندو صرفاً اختلاف مفهومی است و یا آنکه دو واحد را تشکیل میدهند و مفهوماً و مصداقاً با یکدیگر اختلاف دارند؟ بحث اتّحاد عاقل و معقول درباره همین مطلب است.