اقتران صحیح را از اقتران ناصحیح باز مینماید.

4. در قیاس اگر مقدمتین درست باشد نتیجه درست است و اگر مقدمتین غلط باشد نتیجه خواه ناخواه غلط است، پس این منطق نمیتواند تأثیری در تصحیح خطاها داشته باشد زیرا درست و نادرست بودن نتیجه صرفاً تابع درست و نادرست بودن مقدمتین است و نه چیز دیگر.

جواب این است که ممکن است مقدمتین صد در صد درست باشد اما نتیجه به واسطه غلط بودن شکل و نادرست بودن اقتران غلط باشد. منطق جلوی این گونه خطاها را میگیرد. این ایراد نیز مانند ایراد پیش از این، از عدم توجه به نقش صورت و شکل و ساختمان فکر در درست و نادرست بودن نتیجه پیدا شده است. ایراد سوم و چهارم همانهاست که از کلمات دکارت [1] فرانسوی استفاده میشود [2].

5. حداکثر هنر منطق این است که جلوی خطای ذهن را در صورت قیاس بگیرد.

اما منطق، ضابطه و قاعدهای برای جلوگیری از خطا در ماده قیاس ندارد. پس منطق فرضاً بتواند از نظر صورت قیاس به ما اطمینان بدهد، قادر نیست که از نظر ماده قیاس ما را مطمئن سازد، پس راه خطا باز است و منطق، بی فایده. درست مثل این است که در فصل زمستان خانهای دو در داشته باشیم و ما فقط یک در را ببندیم. بدیهی است که با باز بودن در دیگر سرما همچنان خواهد آمد و بستن یک در به کلی بیفایده است.

این ایراد همان است که سیرافی نحوی متکلّم به متی بن یونس گرفت و امین استرآبادی در فوائد المدنیه آن را به خوبی تشریح کرده است.

جواب این است که جلوگیری از خطای در صورت قیاس، خود یک فایده نسبی است. جلوگیری از خطای در ماده قیاس هر چند با قواعد و ضوابط منطقی میسّر نیست ولی با دقت و مراقبت زیاد میتوان نسبت به آن مطمئن شد. پس با مراقبت کامل در مواد قیاسات و با رعایت قواعد منطق در صورت قیاسات، میتوان از وقوع در خطا مطمئن گشت. تشبیهِ راه یافتن خطا از طریق صورت و ماده به راه یافتن سرما از دو در، به نوبه خود یک مغالطه است، زیرا هر یک از دو در به تنهایی میتواند به قدر دو در هوای اطاق را سرد کند یعنی هوای اطاق را تقریباً همسطح هوای فضای مجاور