از تبحّر یک نفر در یک فن به حیرت میافتد.

محمّد قزوینی میگوید وقتی در تهران بودم به درس مرحوم میرزای آشتیانی میرفتم. بعد که به اروپا رفتم و بعضی از متخصصین را در فن خودشان دیدم، حس میکردم که میرزا حسن آشتیانی در فن خودش همان معنی واقعی تبحّر را دارد.

تذکرة الفقهاء کتابی است فقهی اما نه تنها فقه شیعه را بیان کرده بلکه در هر مسألهای فتوای همه اهل تسنن آنهم نه فقط چهار امامشان: ابوحنیفه، شافعی، مالک و احمد، بلکه فتوای اکابر فقهای ماقبل از منحصر شدن مذاهب به این چهارتا را نیز نقل کرده است. در هر مسألهای میگوید در اینجا ابوحنیفه چنین گفته، شافعی چنین گفته و عقیده ما امامیه چنین است. گاهی ردّ و ایراد هم میکند مثلًا میگوید شافعی در یک قول خودش چنین گفته، در قول دیگرش چنین گفته، اول چنین گفته، بعد از عقیده خودش عدول کرده و چنین گفته است. آقای شیخ محمّد تقی قمی میگفت وقتی که میخواستند تذکره را چاپ کنند، از علمای هر مذهبی از مذاهب اهل تسنن متخصصی آوردند.

اینها اعجاب داشتند که این مرد بر اقوال ما از خود ما بیشتر احاطه دارد. یک چنین آدم فوقالعادهای بوده است.

علّامه کتاب تجرید را شرح کرده. قسمت منطقش به نام الجوهر النَّضید معروف است که از بهترین کتابهای منطق است و قسمت کلامش به نام کشف المراد که امروز به آن «شرح تجرید» میگویند. شرح علّامه، هم بر منطق و هم بر کلامش خیلی مختصر است. بعد از علّامه مکرر این کتاب را شرح و حاشیه کردهاند. یکی آن را رد کرده، دیگری تأیید کرده و شاید در دنیای اسلام هیچ کتابی به اندازه تجرید مورد بحث قرار نگرفته است، یعنی هیچ متنی نداریم که به اندازه این کتاب برایش شرح و حاشیه نوشته باشند و مرتب آن را رد و یا تأیید کرده باشند. علت این امر این است که خواجه وقتی خواسته مطالب و مسائل را بر مذاق شیعه بیان کند خیلی خلاصه و متنگویی کرده، تقریباً عجالتاً گذشته، یک اشارهای به مطالب کرده و گذشته است.

در قسمتهای آخر کتاب تجرید بحثی برای امامت باز شده است. از این بحث، چون مورد قبول همه علمای شیعه هست، میتوانید بفهمید که منطق علمای شیعه در این زمینه چگونه منطقی است.

کتابی که اکنون در دست دارم، شرح ملاعلی قوشچی است بر تجرید. ملاعلی قوشچی از اکابر علمای اهل تسنن است. قهراً او که نظر مخالف دارد، نظریات اهل تسنن را منعکس میکند و غالباً نظر خواجه نصیرالدین را رد میکند. بنابراین در این کتاب، هم نظر خواجه که نظر علمای شیعه هست منعکس شده و هم نظر اهل تسنن.