به اتفاق تمام لغتها «توفّی» یعنی استیفا کردن و تحویل گرفتن یک چیز بتمامه. اللَّهُ یتَوَفَّی الْأَنْفُسَ حِینَ مَوْتِها، یعنی خدا نفْسها را در وقت مردن بتمامه و بکماله میگیرد.

[خلاصه] «توفّی» که در قرآن آمده، همان مفهوم قبض را میدهد. (در قرآن کلمه «قبض» نیامده، ما در عرف خودمان میگوییم عزرائیل روح را قبض کرد و یا میگوییم عزرائیل قابض الارواح است.)

در یکی از این آیات خواب را با مردن در یک ردیف میشمارد، میفرماید: اللَّهُ یتَوَفَّی الْأَنْفُسَ حِینَ مَوْتِها وَ الَّتِی لَمْ تَمُتْ فِی مَنامِها خدا نفْسها را در وقت مردن و آنها را که هنوز نمردهاند در وقت خوابیدن، میگیرد؛ آن که مُرد دیگر نفسش برنمیگردد و آن را که خوابیده است دومرتبه میفرستد.

معلوم میشود از نظر قرآن یک چیزی هست که نام او «نفس» است. فَیمْسِک الَّتِی قَضی عَلَیهَا الْمَوْتَ آن که حکم مرگ بر او شده است نگهش میدارد وَ یرْسِلُ الْأُخْری إِلی أَجَلٍ مُسَمًّی [1] و آن دیگری (یعنی خوابیده) را میفرستد تا یک وقتِ مقدّر و تعیین شده که آن هم برای همیشه گرفته شود.

خود خوابیدن را اگر از نظر اصول جسمانی در نظر بگیریم یک حالت خیلی عادی است و جز قطع یک سلسله روابط چیزی نیست [2]، اما قرآن خواب را که در آن شعور انسان ضعیف شده و در یک حدی [از بین] رفته، یک نوع جدا کردن آن چیزی که خودش اسمش را «نفْس» گذاشته میداند و بیداری را مساوی با بازگشتن همان «نفس» میداند.

این یک سلسله آیات است. حالا شما راجع به این آیات تأمل کنید، ببینید این آیات را میشود طور دیگری تفسیر کرد که مفهومش این نباشد که مردن بیرون بردن و تحویل گرفتن یک چیز است از انسان یا نه. ظاهرش که این است.

آیات مربوط به شهدا

از جمله آیات، آیاتی است که اگرچه مخصوص شهداست ولی از نظر صراحت شاید هیچ آیهای تا این مقدار صریح نباشد. در دو جای قرآن این مطلب آمده است که مبادا گمان کنید آنان که در راه خدا کشته شدهاند مرده هستند؛ خیر، زندهاند. در یک آیه که در سوره بقره است این طور میفرماید: وَ لا تَقُولُوا لِمَنْ یقْتَلُ فِی سَبِیلِ اللَّهِ أَمْواتٌ بَلْ أَحْیاءٌ وَ لکنْ لا تَشْعُرُونَ [3] به آنها نگویید مردهها، آنها زندهاند ولی شما مستشعر نیستید، شما درک نمیکنید، شما خیال میکنید مردهاند؛