حدیثی از امام صادق علیه السلام

الآن حدیثی یادم آمد که چون حدیث خیلی خوبی است، برایتان عرض میکنم. در ذیل آیه وَ مِنْهُمْ أُمِّیونَ لا یعْلَمُونَ الْکتابَ إِلَّا أَمانِی [1] که از عوام و امّیون یهود انتقاد شده است، شخصی از امام صادق علیه السلام سؤال کرد که آخر، اینها چه تقصیری دارند؟ اینها عوامند و هر تقصیری که هست، به گردن علمای آنهاست. چرا قرآن حتی عوامالناس آنها را هم مورد عتاب قرار میدهد [2]؟ امام بعد از آنکه شرح مفصلی میدهد که تقلید و تبعیت مردم عوام از علما دو نوع است و یک نوع، لازم است و نوع دیگر جایز نیست، میفرماید: بله، عوام هم مقصرند؛ برای اینکه عوام میدیدند که این علما به آنچه خودشان میگویند عمل نمیکنند؛ وَ أَخْذِهِمُ الرِّبَوا [3]، وَ أَکلِهِمُ السُّحْتَ [4]، میدیدند اینها از یک طرف میگویند در کتاب آسمانی ربا و رشوه حرام است، اما خودشان میخورند. بعد فرمود: وَ قَدِ اضْطُرّوا بِمَعارِفِ قُلوبِهِمْ ... مضمونش این است که اضطرارا همه افراد بشر روی معرفتی که در قلبشان قرار داده شده، این را میفهمند که اگر آدمی به کار خوبی دعوت کرد و خودش عمل نکرد، نباید از او پیروی کرد. تقصیر عوام اینجاست که از آن الهام الهی و از آن قضاوت اوّلی وجدانی خودشان پیروی نمیکنند. همه چیز را که نباید در مدرسه به آدم یاد داده باشند؛ همه چیز را که نباید آدم، اول یک بار تجربه کرده باشد و بعد آموخته باشد؛ نه، همین خودش کافی است؛ همین که شما دیدید عالِم و رهبر به چیزی دعوت میکند ولی خودش بر خلاف آن عمل میکند، وجدان شما حکم میکند که نباید از او پیروی کنید. اگر از او پیروی کنید، در نزد خدا مقصر و مسؤول هستید.

اینجا امام به قضاوتهای اوّلی وجدانی و به الهاماتی که هرکسی دارد استناد کرد.

تعبیر دیگری از قرآن

قرآن کریم تعبیر دیگری نیز دارد، میفرماید: لا أُقْسِمُ بِیوْمِ الْقِیامَةِ. وَ لا أُقْسِمُ بِالنَّفْسِ اللَّوَّامَةِ [5] بگو من قسم به روز قیامت نمیخورم (نه قسم به روز قیامت. این «نه قسم به روز قیامت» یعنی نزدیک است که من قسمت بخورم [6]). نه قسم به روز قیامت و نه قسم به نفس ملامتگر. قیامت و نفس

(4). مائده/ 63.