چیست؟ آیا کسی میتواند بگوید «ای آقا! شما میگویید وَ أَوْحی فِی کلِّ سَماءٍ أَمْرَها و میگویید وحی، در حالی که نیوتن خلافش را ثابت کرد و گفت قانون جاذبه»؟! این شخص خیال کرده که اگر بگوییم «وحی»، یعنی کسی میآید بیخ گوش اینها حرف میزند و او که گفته «جاذبه» چیز دیگری گفته است. هیچ کس نمیتواند با دلیل عقل اثبات کند که این خاصیت لازمه جرم بودنِ جرم است و این یک خاصیت غیرقابل تخلف است [1]. قبلا عرض کردیم ما نمیتوانیم بگوییم که حتما غیر از این نیست، ولی از کجا که این جور نباشد که ساختمان خورشید و زمین یک مطلب باشد، و رهبری خورشید و زمین (همین نوع رهبری که هرکدام در مدار خودش بچرخد و کار خودش را بکند) امر دیگری باشد؟ ما عجالتا اگر نتوانیم اصل هدایت را در جمادات اثبات کنیم، نفی هم نمیتوانیم بکنیم. به علاوه اینکه در کتابهای متفرقه فارسی زبان، گاهی از همین آقای نیوتن نقل میکنند که خود او در قانون جاذبه و در نظم موجودات، اراده خدا را دخالت میدهد و میگوید آن مقداری که من کشف کردهام، برای حفظ این نظم کافی نیست و علاوه بر این باید دست قدرتی هم باشد. او این گونه میگوید، ولی ما میگوییم «علاوه بر این» نمیخواهد، خودِ همین است.

پس در باب جمادات، حرفی که ما فعلا داریم این است که اگر فرضا نتوانیم ثابت کنیم که حرکات این جمادات لازمه جبری ساختمان مادی آنها نیست، خلافش هم تا امروز ثابت نشده است. و اما در باب نباتات و حیوانات و انسان، مثل برهان نظم است، چون آنقدر در این زمینه مطلب گفته شده است که الی ماشاءاللَّه. ما فقط باید شکل دلیل و برهان را ذکر کنیم تا بعد اگر آقایان این مطلب را قبول کردند که اصل هدایت غیر از اصل انتظام است، بروند کلمات علمایی را که در این زمینه چیز نوشتهاند ببینند و خودشان استنباط و استخراج و استفاده کنند.

هدایت در حیوان و انسان

ولی درباره هدایتهایی که در خصوص حیوان و انسان است باید بحث علیحدهای کرد. در حیوان این چیزی که به نام «غریزه» معروف شده، مثل قانون جاذبه است و فقط اسم است؛ یعنی از فرط اینکه مجهول است، بشر چارهای نداشته الا اینکه اسم مبهمی رویش بگذارد. اینکه حیواناتْ تنها ساختمان مادی و مغزیشان برای این هدایتها و رهبریهای عجیب و فوقالعادهای که در آنها هست (که نام آن را «غریزه» گذاشتهاند) کافی نیست، خیلی واضحتر و روشنتر است از باب نباتات.

از حیوان بالاتر انسان است به انواع هدایتهایی که در او هست. ما این هدایتها را تقسیم میکنیم به یک سلسله الهامات که اسمش را «الهامات اخلاقی» میگذاریم و یک سلسله الهامات