نظر قرآن درباره منشأ دین

چند جلسه بحث شد درباره نظریاتی که عدّهای با حساب جامعهشناسی مذهبی درباره منشأ گرایش انسان به دین و مذهب یا منشأ پیدایش دین و مذهب ابراز داشتهاند. مخصوصاً با توجّه به تمام گفتههای این آقایان چند چیز روشن میشود:

یکی این که هر که هر چه گفته است جز یک سلسله فرضیهها چیز دیگری نیست، یعنی هر یک از اینها از نظر علمی حدّاکثر ارزش یک فرضیه را دارد نه یک نظریه که یک فرضیه اثبات شده است. فرق است میان فرضیه و نظریه. یک وقت انسان درباره چیزی یک فرض میکند، یعنی یک احتمال میدهد؛ این احتمال به عنوان یک طرح اوّلی است برای تحقیق تا بعد ببینیم که دلایل، آن را تأیید میکند یا نمیکند. ولی نظریه آن وقتی است که دلایل هم آن را تأیید کرده است.

خود همین تعدّد و گوناگون بودن این فرضیهها دلیل بر این است که اینها به صورت نظریه نیامده است، و بعلاوه ما دیدیم که هیچ کس دلیلی برای حرف خودش ذکر نکرده است. آن کسی که میگوید انسان در ذات خودش دارای یک دوگانگی است: یک وجود عالی و متعالی دارد و یک وجود دانی، کم کم از وجود دانی خودش غافل میشود و آنچه را که در خود دارد به غیر خود نسبت میدهد؛ به او میگوییم به چه دلیل؟ یک «فرضیه» که بیشتر نیست، بلکه دیدیم که دلیل در جهت خلاف است.