منفعل و فعّال است؛ یعنی از یک طرف میگیرد، از طرف دیگر پس میدهد؛ نسبت به یک فرد متعلّم است، نسبت به فرد دیگر معلّم، و حتّی نسبت به همان معلّم خودش، هم معلّم است و هم متعلّم؛ این از فکر خودش، از خصلتهای روحی خودش و از آنچه آموخته یا ابتکار کرده است به او میآموزد و او به این میآموزد، یعنی روی همدیگر تأثیر میکنند. افراد جامعه از نظر روانی و روحی و فرهنگی حکم عناصر تشکیل دهنده آب را دارند یعنی در یکدیگر اثر میکنند؛ همینطور که اکسیژن و هیدروژن وقتی که با یکدیگر جمع شدند میل ترکیبی دارند، روی یکدیگر اثر میگذارند و بعد از یک سلسله فعل و انفعالها یک ماهیت جدید به وجود میآید، افراد انسان هم روی یکدیگر تأثیر فرهنگی میگذارند و از مجموع افراد اجتماع که روی یکدیگر اثر میگذارند، یک مرکب حقیقی به وجود میآید به نام «قوم» یا «ملّت».

پس انسانها از نظر فرهنگی دارای دو «خود» هستند: خود فردی و خود اجتماعی، چنانکه در آب نیز اکسیژن و هیدروژن در یک حدّ خاصّی از همدیگر متمایز هستند ولی در یک حدّ دیگر و در یک سطح دیگر هر دو آبند و در آب بودن وحدت پیدا کردهاند و اگر اینها من خود را احساس میکردند دو «من» در خود احساس میکردند:

اکسیژن یک «من» احساس میکرد که من اکسیژنم، و یک «من» دیگر احساس میکرد که من آبم؛ هیدروژن هم یک «من» احساس میکرد که من هیدروژنم، و یک «من» دیگر احساس میکرد که من آبم؛ و «من آبم» همان «من» مشترک اکسیژن و هیدروژن است.

بنابراین در هر فردی واقعا دو «من» وجود دارد: یک «من» من فردی و «من» دیگر من اجتماعی.

منشأ پیدایش دین از نظر دورکهیم

این یک اصل که تقریباً در حرفهای دورکهیم است. اگر چه با بیانی که من گفتم در کتابهای اینها نمیگویند و ما مطلب را با بیان به اصطلاح شرقی خودمان- یعنی در قالب اصطلاحات خودمان- بیان کردیم ولی حرفش این است و در اینجا از مجموع حرفهایش پیداست که روی همین جهت تکیه کرده است. ولی دورکهیم از کسانی است که روی یک سلسله مسائل دیگری [چنین نظریهای را ابراز کرده است، روی] مطالعاتی که گذشتگان او روی قبایل بدوی گذشته که در دورانهای خیلی باستان