باشد؛ باید در متن این تعلیمات، چیزی [بر خلاف منافع طبقه حاکمه نباشد.] مثلًا در همین نظامات اجتماعی که خودمان در آن هستیم آیا امکان دارد از دستگاههای ارتباط جمعی- روزنامهها، رادیو تلویزیون- یک وقت انسان مطلبی بشنود در جهت تحریک مردم بر علیه هیئت حاکمه؟ نه، خود هیئت حاکمه هر چه میگوید در جهت توجیه خودش میگوید و امکان ندارد در جهت خلافش باشد. پس دین را طبقه حاکمه وضع میکند و در تعلیماتش باید مایههای ناامید کننده مثل قضا و قدر و مایههای تسلّی بخش [مثل] وعدههای عالم آخرت وجود داشته باشد، و قهراً باید فرض کنیم که طبقه دیندار، جاهل هم هست چون اگر جاهل نباشد زیر بار این جور تعلیمات نمیرود. پس، از این جهت ما نمیتوانیم به آنها ایراد بگیریم که نظریات مختلف در این زمینه دادهاند، یعنی این که میگویند دین ساخته طبقه حاکمه است و این که میگویند از جهل توده استفاده کردهاند، با همدیگر منافات ندارد. آن نظریه اوّل میخواست بگوید که توده خودش از آن جهت که جاهل بود دین را برای خود اختراع کرد؛ اینها میگویند طبقه حاکمه از جهل توده استفاده کرد و دین را اختراع کرد [1].

نقد نظریه مارکسیسم

نقاط ضعف این نظریه یکی مربوط به تاریخ ادیان است، یعنی تاریخ ادیان نشان میدهد که از قدیمترین ایامی که بشر بر روی زمین بوده است، از همان دورهای که اینها آن را دوره اشتراک اوّلیه مینامند، آثار پرستش وجود دارد. ماکس مولر حتّی معتقد است که بر خلاف نظریه معروف که میگویند دین، اوّل از پرستش طبیعت و اشیاء و بتپرستی و ارباب انواع شروع شده و بعد رسیده به پرستش خدای واحد، دیرینهشناسی ثابت کرده- و ثابت هم میکند- که از قدیمترین ایام، پرستش خدای یگانه وجود داشته است.

پس طبق این نظریه، اوّلًا در دوره اشتراک اوّلیه امکان ندارد دین وجود داشته