فطری بودن دین

میتوان گفت که جنابعالی خواستید بفرمایید که اینها سه بیان مختلف در توجیه و تعبیر دین دارند [1]. ولی میشود گفت که این سه بیان، سه بیان مختلف نیست، همه گوشههایی از یک نظریه و یک فرضیه و یک بیان است.

در نظریهای که دیگران عامل جهل یا عامل ترس را سبب پیدایش دین دانستهاند آنها در واقع به عامل اجتماعی توجه نکردهاند و توجّهشان به عامل فردی بوده و به عبارت دیگر توجیه روانشناسانه کردهاند نه توجیه جامعهشناسانه. آنها گفتند انسان- به همان دلایلی که قبلًا گفتیم: یا به علت جهلش و یا به علت ترسش- گرایش به دین پیدا کرده است. روی حساب اینها میتواند در دورهای که اینها اسم آن را «دوره اشتراک اوّلیه» گذاشتهاند نیز دین وجود داشته باشد، یعنی در آن دورهای که به قول اینها مسأله طبقات و مالکیت وجود نداشته باز هم دین میتواند وجود داشته باشد، چون منشأش یک جنبه شخصی و فردی و روانشناسی است.