بالایی است و بسیاری نیز اثرش اکنون در دست نیست؛ قدیمترین کتابهایی که از چین و غیره به دست آمده حاوی فکرهایی فلسفی است که به قدری دقیق و بلند است که اسباب حیرت بشر امروزی است؛ شما میبینید اهرام مصر را اشخاص امروز مثل هشترودی نمیتوانند باور کنند که این ساخته بشر آن روز است یعنی آنقدر اینها نمایشگر یک فنّ و صنعت پیشرفته است که میگویند این را انسانهای دیگر از کرات دیگر آمدهاند ساختهاند؛ آری، آیا بشر، همان بشر گذشته، این مقدار فکر نداشت که فکرش او را به مذهب و خدا کشانده باشد؟ همین که شما میگویید درباره حوادث فکر میکرد و میگفت یک علّتی دارد، بسیار خوب، یک قدم آن طرفتر برود که خود آن علّت چیست؟ این یک قدم سادهای است که فکر بشر برسد به آنجا، دیگر همان قدم اوّل نمیایستد، همینقدر که اسمش را گذاشت «اله» و «خدا» نمیایستد؛ میگوید این باران، یک چیزی هست که آن را میگرداند؛ بعد میرود سراغ آن چیز، آن چیز خودش چگونه است؟ این جزء افکار ابتدایی انسان است، یعنی انسان مدرسه دیده و درس خوانده نمیخواهد، بلکه هر انسانی زود منتقل میشود که آنچه من میبینم به صورت یک مقهور و مربوب است.

قرآن و مسأله خداشناسی

ببینید قرآن چه اعجازی به خرج میدهد که داستان را از ابراهیم (ع) نقل میکند که جزء قدیمترین پیغمبران است (قبل از مسیحیت و یهودیت و همه اینها)، از ابراهیم جوان هم نقل میکند، از ابراهیم به صورت یک کسی که [به علل خاصّی از جامعه دور بوده است.]

این خیلی نکته فوق العادهای است که قرآن مخصوصاً این داستان را نقل میکند که ابراهیم به یک علل خاصّی از اجتماع و جامعه دور بوده و در غار زندگی میکرده [1]؛ برای اوّلین بار که این جهان را میبیند، هنگامی که ستارهای نورانی را