نقد و بررسی

باز میگردم به آن نکتهای که در ابتدا گفتم. شاید هم آن را درست توضیح ندادم. یک اصطلاحی دارند علمای «اصول» ما، میگویند فلان دلیل بر فلان دلیل دیگر حکومت دارد یا میگویند بر آن دلیل ورود دارد. مقصودشان این است که گاهی دو تا دلیل نمیتوانند با یکدیگر تعارض پیدا کنند زیرا یک دلیل، مشروط به یک شرطی است که وقتی آن دلیل دیگر آمد، شرط او را از بین میبرد، وقتی شرطش از بین رفت او خود به خود منتفی است، نه اینکه دو تا دلیل با هم میجنگند؛ دیگر جای جنگ برای آنها باقی نمیماند. حال اگر بخواهم راجع به آن بحث کنم دور میشویم، اشخاصی که اندکی وارد باشند خودشان میدانند.

اینها همانطور که گفتم، از اوّل، فرضشان بر این است که یک منطق نمیتوانسته منشأ پیدایش فکر مذهب باشد، حال که چنین است پس برویم دنبال آن امور غیر منطقی: ترس و جهل و غیره.

به اینها باید گفت گاهی منشأ گرایش بشر به یک فکر، هر چند باطل باشد، باز هم منطق بشر بوده نه چیزی ماورای منطقش. مثلًا چند هزار سال بود که بشر فکر میکرد که خورشید به دور زمین میگردد و زمین ثابت است. آیا هیچگاه ما دنبال این میرویم که چه علّتی سبب گردید که بشر معتقد شد که زمین مرکز است و خورشید و ستارگان به دور زمین میگردند، آیا مثلًا ترس از اموات بود، و این جور مسائل؟ نه. میگوییم جریان فکری و منطقی، [بشر را به آنجا رساند]، هیچ عاملی ماورای فکر و منطق در کار نبوده، گو اینکه اشتباه بوده. بشر نگاه میکرد؛ به حسّ ظاهر این جور میآید که خورشید و ستارگان به دور زمین میچرخند. همینطور که میدید، حکم میکرد. این دیگر دلیلی غیر از خود دیدن و خود فکر انسان ندارد، دلیلی از خارج ندارد، مثل [اعتقاد به نحوست] سیزده نیست که بگوییم در اینجا عامل دیگری [غیر از عقل بشر] دخالت کرده است.

از اینها باید پرسید که آیا بشر، همان بشر گذشته چند هزار سال پیش، که خوشبختانه آثاری که اکنون از بشر چند هزار سال پیش- گذشته از مسأله پیغمبران- در علم و فنّ و صنعت و حتّی فکر و نظر به دست آمده، بعضی از آنها در سطح بسیار