گونه بودهاند: انسانهایی که به شرافت انسانیت خودشان باقی بودهاند- و در همه زمانها بودهاند- و انسانهایی که در حیوانیت سقوط کردهاند؛ و ثانیاً باید ببینیم آنهایی که به مذهب گرایش پیدا میکنند- که اتّفاقاً این جزء یکی از ادلّه ماست- و به عبارت دیگر همیشه در دنیا مشتریهای مذهب چه گروههای هستند؟ آیا مردمان شریف، آنهایی که اصالتهای انسانیت در آنان باقی است به سوی مذهب گرایش دارند، یا انسانهایی که در حیوانیت سقوط کردهاند؟ حتّی غیر مذهبیها هم در این جهت انکار ندارند و لهذا میگویند اگر شما میبینید افراد مذهبی هستند، این مذهبی بودن شرافت ذاتی اینهاست، به آن مذهبی که گرایش پیدا کردهاند مربوط نیست، به شرافت خود اینها مربوط است؛ یعنی مشتریهای واقعی مذهب همیشه از میان افراد شریف انتخاب میشوند. شما میگویید چون انسان شرافتش را از دست میدهد و در حیوانیت سقوط میکند این امر منشأ اعتقاد به خدا میشود، در حالی که قضیه بر عکس است: آنهایی که در خودشان این شرافت را احساس میکنند و باقی بر اصالتهای انسانی هستند آنها هستند کسانی که اعتقاد و ایمان به خدا و اصول مذهب پیدا میکنند.

به هر حال نظریه این جناب یک نظریه منسوخی است.

نظر اگوست کنت و اسپنسر :

مذهب مولود جهل است

این مطلب که گفتهاند مذهب مولود جهل است، در مجموع به دو گونه بیان شده.

آن بیانی که اگوست کنت کرده با آنچه که از اسپنسر و دیگران نقل میکنند دو بیان است یعنی دو وجهه دارد. نظر اگوست کنت به مسأله تعلیل حوادث است، یعنی میخواهد بگوید بشر بالطّبع اصل علّیت را پذیرفته است منتها بشرهای اوّلیه چون علل اصلی حوادث را نمیشناختند اینها را به یک سلسله موجودات غیبی، خدایان و امثال اینها نسبت میدادند. مثلًا میدیدند باران میآید؛ چون علّت آمدن باران را نمیشناختند میگفتند «خدای باران»، طوفان میآمد، نمیدانستند علّت آن چیست، میگفتند «خدای طوفان»، و همچنین حوادث دیگر.