ثابتی نیست؛ چه چیز در دنیا ثبات دارد که انسانیت ثبات داشته باشد؟! انسانیت- به همان معنی اصالتهای انسانی- نیز یک حقیقت متغیر است، تابع شرایط خاصّ زمان است، در هر زمانی و در هر شرایط زمانی، اصالتهای انسانی و اصالتهای اخلاقی به تناسب آن زمان و شرایط آن زمان یک چیز است که در آن زمان واقعاً اخلاق همان است و آن، مقدّس و انسانیت است، ولی وقتی که شرایط زمانی تغییر میکند آنها هم تغییر میکنند، جایشان را به چیز دیگر میدهند که آن زمان، انسانیت آنهاست. پس این اصالتها ثابت نیستند و متغیرند و بعلاوه- همانطور که قبلًا عرض کردیم- میگویند مطلق نیستند، نسبیاند؛ گذشته از اینکه به حسب زمان متغیر هستند، در زمان واحد هم در محیطهای مختلف و در شرایط مختلف، مختلف میشوند. مثلًا وضع طبقاتی قهراً اخلاق را مختلف و متعدّد میکند. هر انسانی در هر شرایطی از شرایط اجتماعی هست، برای او اخلاق یک چیز است غیر از آن چیزی که در شرایط دیگری برای افراد دیگر اخلاق است. راجع به این مطلب، ما در جلسه گذشته بحث کردیم، چندان لزومی به تکرار نیست، فقط امری را اضافه میکنم.

مفهوم تکامل اصالتهای انسانی

این فرضیه همانطور که گفتم بر اساس این است که هیچ امر ثابتی در جهان نیست و همه چیز متغیر است؛ ولی تنها بر اساس تغییر نیست، بر اساس تغییر و تکامل است. ما همین جا میخواهیم این مطلب را مقداری بشکافیم که اگر گفتیم اصالتهای انسانی متکاملاند معنی «متکامل بودن» چه میتواند باشد که با مطلق تغییر فرق بکند. هر تغییری را ما نمیتوانیم تکامل بدانیم، چون تنزّل هم تغییر است. یک انسان در انسانیت خودش ممکن است کاملتر بشود و ممکن است تغییرش در جهت عکس باشد، همان که ما میگوییم «فساد اخلاق». اصلًا آیا «فساد اخلاق» معنی دارد- و لودر زمان واحد- یا معنی ندارد؟ ناچار معنی دارد، نمیشود که معنی نداشته باشد، بگوییم هر وضعی که بود، وضع دیگری که به جایش آمد این تکامل است! بدیهی است که چنین نیست. تکامل یعنی گام برداشتن در مسیر کمال، یعنی شیء متکامل که منزل عوض میکند و مراحل را مرحله به مرحله پشت سر میگذارد، گذشته از عدم ثبات و در یک جا متوقّف نبودن، یک امر دیگر هم در آن هست و آن این است که این تغییر در