میگوید این معشوق مجازی به اعتبار اینکه یک ذرّه از آن جرعه در آن ریخته شده، شما را اینجور کرده؛ این اگر صاف بشود- یعنی اگر به خود آن حقیقت برسی- دیگر چه خواهی شد؟!

بنابراین منافاتی نیست که به ظاهر- یعنی در خیال خود انسان- معشوق، یک انسان باشد؛ ولی در حقیقت، معشوق حقیقی، آن انسان نباشد بلکه آن ظاهری باشد که در این مظهر به شکلی خودش را ظاهر کرده است.

آیا ارزشهای انسانی متغیر است؟

سؤال سوم که شاید لازم باشد بیشتر درباره آن بحث کنیم این است:

یک مارکسیست در توجیه عدم تناقض میان دفاع از ارزشهای انسانی و مادّیت (راجع به آنچه که قبلًا بحث کردیم که میان فلسفه مادّی و قول به ارزشهای انسانی یک نوع تناقض هست) میتواند بگوید که ما انسان را یک موجود ثابت نمیدانیم (و قهراً ارزشهای انسانی هم ثابت نیست) و به تبع نظام اجتماعی، او را متکامل میدانیم. از این رو انسان در هر دوره، ارزشهای اخلاقی مختصّ به آن دوره را دارد که میتوان به آن متّکی بود. اخلاق فئودالی با اخلاق کمونیستی فرق میکند امّا طبقه پرولتاریا در یک مرحله مشخّص تاریخی میتواند از یک مجموعه ارزشهای اخلاقی کمونیستی دم بزند. پس تناقضی وجود ندارد و قبول ارزشهای اخلاقی متحوّل، قبول فطریات و غیر مادّه را ضروری نمیکند.

سؤال و بحث خوبی است که باید دنبالش را بگیریم. سخن اوّل این است که انسان یک موجود متحوّل است، پس ارزشهای انسانی هم یک سلسله ارزشهای متحوّل است، و به عبارت دیگر چون انسان ثابت نیست پس ارزشها هم قهراً ثابت نیست. این یک مطلب.

مطلب دیگر این است که حال که [انسان و ارزشهای انسانی] ثابت نیست و متغیر است، متکامل هم هست، و بعد بگوییم ملاک تکامل چیست؟ در این باره جداگانه باید بحث کنیم. بعد میگویند: