است، و بعد خیلی هم تقدیس میکند، میگوید این عشقهاست که به روح انسان عظمت و شکوه و شخصیت میدهد.

توجیه پنج مقوله مذکور

حال برویم سراغ اصل مطلب. این پنج مقولهای که در این دو جلسه عرض کردیم: مقوله حقیقت و دانایی، مقوله هنر و زیبایی، مقوله خیر و فضیلت، مقوله خلّاقیت و فنّانیت، و مقوله عشق و پرستش، اینها را ما چه بدانیم و چگونه توجیه کنیم؟

به طور کلّی دو توجیه اساسی دارد: یک توجیه این است که همه اینها از فطرت انسان سرچشمه میگیرند. حقیقتخواهی (حقیقتجویی) گرایشی است که در سرشت روحی انسان نهاده شده است. انسان حقیقتی است مرکب از روح و بدن و روحش حقیقتی است الهی:«وَ نَفَخْتُ فیهِ مِنْ روحی» [1]. در انسان، عنصری غیر طبیعی وجود دارد همچنانکه عناصری طبیعی وجود دارد. عناصر طبیعی، انسان را به طبیعت وابسته کردهاند و این عنصر غیر طبیعی، انسان را به اموری غیر طبیعی و غیر مادّی وابسته کرده است. این که انسان حقیقتجو و طالب حقیقت است، خواستهای است مربوط به روح او و سرشت روحی او. زیبایی، گرایشی است در روح او. فضیلت اخلاقی همچنین. تمایل به خلّاقیت، فنّانیت و ابداع همچنین. و همینطور است تمایل به پرستش معشوق که در واقع پرتوی است از پرستش معشوق حقیقی، یعنی معشوق حقیقی انسان ذات مقدّس باریتعالی است و به هر چیز دیگری هر گاه عشق روحانی پیدا کند، این، زنده شدن همان عشق حقیقی است و عشق به ذات حقّ است که به این صورت پیدا شده است. این یک نوع توجیه از همه اینها.

توجیه بر اساس نفی فطریات احساسی

توجیهات دیگر قهراً این است که «خیر، اینها فطری نیست». وقتی که فطری نباشد ما باید برای همه اینها توجیهاتی از برون انسان پیدا کنیم. میرویم سراغ