سخن ویلیام جیمز

ویلیام جیمز در کتاب دین و روان میگوید: به دلیل یک سلسله تمایلات که در ما هست که ما را به طبیعت وابسته کرده است، یک سلسله تمایلات دیگری هم در ما وجود دارد که با حسابهای مادّی و با حسابهای طبیعت جور در نمیآید و همین تمایلات است که ما را به ماوراء طبیعت مربوط میکند، که توجیه و تفسیرش همان است که حکمای اسلامی کردهاند و معتقدند که این حالت فنایی که عاشق پیدا میکند در واقع مرحله تکامل اوست، این فنا و نیستی نیست؛ اگر معشوق واقعیاش همین شیء مادّی و جسمانی میبود، فنا و غیر قابل توجیه بود که چطور یک شیء به سوی فنای خودش تمایل پیدا میکند؟ ولی در واقع معشوق حقیقی او یک واقعیت دیگر است و این (معشوق ظاهری) نمونهای و مظهری از اوست و این در واقع با کاملتر از خودش و با یک مقام کاملتر متّحد میشود و به این وسیله این نفس به حدّ کمال خودش میرسد.

سخن راسل

غربیها این گونه عشقها را «عشقهای شرقی» مینامند و حتّی تقدیس هم میکنند. برتراند راسل در کتاب زناشویی و اخلاق میگوید:

«ما امروزیها حتّی در عالم تصوّر نمیتوانیم روحیه آن شاعرانی را که در اشعارشان از فنای خود سخن میراندند بیآنکه کوچکترین التفاتی از محبوب بخواهند درک بکنیم.» [1]

میخواهد بگوید که ما معمولًا در عشقهایی که خودمان سراغ داریم عشق را وسیلهای و مقدّمهای برای وصال میدانیم. (در این زمینه جملههای زیادی دارد).

میگوید در عشقهای شرقی اساساً عشق وسیله نیست و خودش فی حدّ ذاته هدف