است). تا این اندازه، تحلیل آن کمی سادهتر است؛ امّا اموری هست که انسان به آنها گرایش دارد نه به دلیل اینکه منفعت است بلکه به دلیل اینکه فضیلت و «خیر عقلانی» است. منفعت، خیر حسّی است و فضیلت، خیر عقلی. «فضیلت» مانند گرایش انسان به راستی از آن جهت که راستی است و در مقابل، تنفّر از دروغ؛ گرایش انسان به تقوا و پاکی. به طور کلّی این گونه گرایشها که فضیلت است دو نوع است: بعضی فردی است و بعضی اجتماعی. «فردی» مثل گرایش به نظم و انضباط، گرایش به تسلّط بر نفس، آنچه که ما «مالکیت نفس» مینامیم، بر خود مسلّط بودن و بسیاری دیگر از مفاهیم اخلاق فردی، حتّی شجاعت- به معنی قوّت قلب نه زور بازو که آن از مقوله اخلاق نیست؛ شجاعت در مقابل جبن- و امثال اینها؛ و «اجتماعی» مانند گرایش به تعاون، کمک دیگران بودن، با یکدیگر یک کار اجتماعی کردن، گرایش به احسان و نیکوکاری، گرایش به فداکاری (که هیچ با منطق منفعت جور در نمیآید زیرا فداکاری یعنی فدا کردن خود، حتّی جان خود)، گرایش به ایثار:«وَ یؤْثِرونَ عَلی انْفُسِهِمْ وَ لَوْ کانَ بِهِمْ خَصاصَةٌ» [1] اینکه انسان در حالی که کمال احتیاج به چیزی را دارد دیگری را بر خود مقدّم بدارد:

وَ یطْعِمونَ الطَّعامَ عَلی حُبِّهِ مِسْکیناً وَ یتیماً وَ اسیراً. انَّما نُطْعِمُکمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لا نُریدُ مِنْکمْ جَزاءً وَ لا شُکوراً. [2]

پس به طور کلّی گرایش به فضیلت، یا گرایشهای اخلاقی، یا به تعبیر دیگر گرایشهایی که از مقوله فضیلت و خیر اخلاقی است، در انسان هست.

3. گرایش به جمال و زیبایی

سوم: مقوله زیبایی. در انسان گرایشی به جمال و زیبایی- چه به معنی زیبایی دوستی و چه به معنی زیبایی آفرینی که نامش هنر است- به معنی مطلق وجود دارد. این هم خود یک گرایشی است در انسان و هیچ کس نیست که از این حس فارغ و