طبیعت، غریزه، فطرت

1. طبیعت

حال راجع به فطریات انسان صحبت میکنیم. (فعلًا بحث دینی و مذهبی و قرآنی نمیکنیم). آیا انسان فطریاتی دارد یا ندارد، و قهراً معنی فطریات چیست؟

ما سه لغت داریم که خوب است این سه لغت از یکدیگر تمیز داده شوند و فرقشان بیان شود. یکی لغت «طبیعت» است. معمولًا در مورد بیجانها لغت «طبیعت» یا «طبع» به کار برده میشود- البتّه در مورد جاندارها هم به کار برده میشود؛ میخواهم بگویم در مورد بیجانها این لغت اختصاصاً به کار برده میشود- مثلًا ما میگوییم که طبع آب چنین است؛ وقتی میخواهیم خاصیتی از خواصّ این موجود بیجان به نام «آب» را بیان کنیم میگوییم طبع آب چنین است، یا میگوییم طبیعت اکسیژن چنین است که قابل احتراق است؛ طبیعت ئیدروژن و ازت چنین است؛ و برای اشیاء به اعتبار خواصّ گوناگونی که دارند ویژگیهایی ذاتی قائل میشویم. اسم ویژگی ذاتی [شیء بیجان] را «طبیعت» میگذاریم. این ناشی از یک فکر فلسفی است که در همه افراد بشر هست؛ یعنی بشر این طور فکر میکند که دو شیء متساوی از هر جهت، نمیتوانند خواصّ گوناگون داشته باشند. اگر خواص، گوناگون شد دلیل بر این است که تفاوتها و چندگونگیهایی بین این دو شیء هست. چون بشر اشیاء را از بعضی جهات متساوی میدیده، و مشاهده میکرده است که چند شیء در عین اینکه همه جسم و مادّه هستند خواصّشان گوناگون است- مثلًا [1] میدیده که آب یک جسم و یک مادّه است، خاک هم یک جسم و یک مادّه است، ولی هر کدام از اینها خواصّ مخصوص به خود دارند که دیگری ندارد- ناچار [این طور نتیجهگیری میکرده که] یک قوّه و نیرویی و یک خصوصیتی در این جسم نهفته است که منشأ این خاصیت مخصوص شده و یک خصوصیت دیگری در دومی نهفته است که منشأ خواصّ مخصوص به آن شده است، و آن خصوصیتی که منشأ اثر خاص میشود اسمش «طبیعت» است. امروز هم ما این کلمه را در همین موارد به کار میبریم، مثلا میگوییم