سخن ابن اثیر

یکی از کتب معتبری که در لغات حدیث نوشته شده است کتابی است به نام النهایة از ابن اثیر- که تا حدّ زیادی معروف است و چون میخواهیم از مدارک معتبر شاهد آورده باشیم از این کتاب [نقل میکنیم] [1]- همچنانکه در لغات قرآن مفردات راغب کتاب بسیار نفیسی است. راغب لغات قرآن را خیلی خوب ریشه شکافی کرده است و ابن اثیر لغات حدیث را.

ابن اثیر در النهایة به مناسبت، آن حدیث معروف را نقل میکند که: کلّ مولود یولد علی الفطرة ... [2] هر مولودی بر فطرت اسلامیه متولد میشود لکن پدران او (یعنی عوامل خارجی) او را منحرف میکنند، یهودی یا نصرانی یا مجوسیاش میکنند، که درباره این حدیث بعد بحث میکنیم. چون این حدیث را نقل کرده، کلمه «فطرت» را معنی کرده است: الفطر: الابتداء و الاختراع. «فطر» یعنی ابتدا و اختراع؛ یعنی خلقت ابتدایی. مقصود از خلقت ابتدایی- که ابداع هم احیاناً به آن میگویند- خلقت غیر تقلیدی است. کار خدا فطر است، اختراع است، ولی کار بشر معمولًا تقلید است؛ حتی در اختراعی هم که بشر میکند عناصر تقلید وجود دارد؛ یعنی چه؟

کارهای بشر تقلید از طبیعت است، یعنی قبلًا طبیعتی وجود دارد و بشر آن را الگو قرار میدهد و بر اساس آن نقّاشی میکند، صنّاعی میکند، مجسّمه سازی میکند. بشر احیاناً اختراع و ابتکار هم میکند و قدرت بر اختراع و ابتکار هم دارد، ولی مایههای اصلی اختراع و ابتکار بشر باز خود طبیعت است، یعنی از طبیعت الگو میگیرد. (در معارف اسلامی- در نهج البلاغه و غیر آن- روی این قضیه زیاد تکیه شده است و قهراً همین طور هم هست). امّا خدا کار خودش را از یک صنع دیگری تقلید نکرده، چون هر چه هست صنع اوست و مقدّم بر صنع او چیزی نیست.