نظریه دیگر، ماتریالیسم تاریخی است. در قرن نوزدهم یک مکتب مادّی ظهور کرد که ادّعای خوش بینی به تاریخ آینده و جامعه را داشت. این مکتب مارکسیسم بود.

هگل منطق و فلسفهای بنیاد گذارد که اعتقاد به تکامل و رشد و توسعه، اساس آن بود. هر چند هگل مادّی نبود، امّا مارکس با استفاده از منطق دیالکتیک او بینش مادّی خود را بنا نهاد (ماتریالیسم دیالکتیک). او هویت تاریخ را هم مادّی معرّفی کرد (ماتریالیسم تاریخی) [1]. فلسفه تاریخ مارکس بر چند اصل مبتنی است:

1. نفی فطرت و غریزه

انسان در ذات خودش نه خوب است و نه بد. مارکسیسم در انسان شناسیاش فطرت و غریزه برای انسان نمیشناسد و هر گونه ذات و سرشت درونی را نفی میکند، چون قبلًا در جامعهشناسی قرن نوزدهم این مسأله مطرح شده بود که جامعه شناسی انسان بر روان شناسی او تقدّم دارد؛ چیزهایی که میپنداریم برای انسان غریزی و فطری است، در واقع جامعه به او عطا کرده و اصولًا هر چه انسان دارد جامعه به او داده است؛ این جامعه است که به همه جهازات روحی و روانی انسان شکل میبخشد؛ جامعه است که غریزه اخلاقی را به فرد تحمیل میکند و او خیال میکند که آن را از خودش دارد؛ انسان مثل یک مادّه خام است که تحویل کارخانه داده میشود و خودش هیچ اقتضایی ندارد، کارخانه آن را به هر شکلی خواست در میآورد؛ یا مثل نوار خالی ضبط صوت است که هر چه بگویید همان را به شما تحویل میدهد؛ قرآن بخوانید قرآن، شعر بخوانید شعر، نثر بخوانید نثر تحویل میدهد.

پس انسان در ذات خودش نه غریزه خوبی دارد نه غریزه بدی؛ اینها مربوط به عوامل اجتماعی است، عواملی پیچیده که ممکن است افراد را خوب بسازد یا بد.